Angela Merkel

Hoe de Stasi van de jonge Merkel een informant probeerde te maken

Angela Merkel Als Ossi wist ze jarenlang tussen de West-Duitsers te functioneren. Ralph Bollmann schreef een klassieke maar uiterst leesbare biografie van deze bijzondere politica. Zijn boek is doorspekt met commentaar van Merkel zelf.

Eenendertig jaar na de Duitse eenwording en bijna zestien jaar na haar aantreden als kanselier vertelt Angela Merkel (Hamburg, 1954)voor het eerst openlijk over hoe het is om als een Ossi tussen West-Duitsers te functioneren. Het is zondag 3 oktober 2021, in een zaal in Halle in Saksen-Anhalt spreekt Merkel ter gelegenheid van de feestdag een select groepje hoogwaardigheidsbekleders toe.

Zo zit daar, op de eerste rij, de Bondspresident Frank-Walter Steinmeier, geboren in Detmold, Noordijn-Westfalen, de voormalige Bondsrepubliek. Ook zit er kandidaat-kanselier voor de SPD, Olaf Scholz, geboren in Osnabrück (West-Duitsland), de gefnuikte voorzitter van de CDU Armin Laschet (Noordrijn-Westfalen, West Duitsland), CDU-prominent Wolfgang Schäuble uit Freiburg im Breisgau (West-Duitsland), lijsttrekker van de FDP Christian Lindner (Noordrijn-Westfalen). De enige herkenbare andere Ossi in het publiek lijkt Reiner Haseloff te zijn, geboren in Saksen-Anhalt waar hij nu namens de CDU minister-president is.

Het zijn Merkels laatste maanden als bondskanselier, de coalitiebesprekingen van de regering die de hare zal aflossen zijn in volle gang. Zestien jaar lang presenteerde Merkel zich als een kanselier voor alle Duitsers; dat ze de eerste 35 jaar van haar leven in de DDR doorbracht maakte ze nooit nadrukkelijk tot deel van haar identiteit. Merkels overlevingsstrategie tussen West-Duitsers was om vooral niet te veel aandacht te vestigen op haar Oost-Duits-zijn, zoals sommige vrouwen in hoge posities zich in een los broekpak hijsen om zoveel mogelijk op te gaan in hun omgeving.

Met het einde in zicht, in Halle, laat Merkel die tactiek varen. ‘Ik wil u graag een voorbeeld uit mijn leven vertellen’, begint ze. In 2015, tijdens de vluchtelingencrisis, zo memoreert Merkel in Halle, zei ze in een persconferentie dat Duitsland ‘niet mijn land’ is als ze zich zou moeten verontschuldigen in deze crisis een vriendelijk gezicht te willen tonen. Daarop becommentarieerde de krant Welt am Sonntag, zo leest Merkel voor: ‘...dat ze geen geboren, maar een aangeleerde Bundesdeutsche en Europeaan is.’

Merkel vertrekt haar gezicht in een grimas. Vol verontwaardiging zet ze haar toespraak voort: ‘Geen geboren, maar een aangeleerde Duitse? Geen geboren, maar een aangeleerde Europeaan? Zijn er twee soorten van Duitsers en Europeanen – het origineel en zij die het moesten leren, die hun Zugehörigkeit iedere dag opnieuw moeten bewijzen, en met een zin als die tijdens die persconferentie voor de test kunnen zakken?’

Benaderd door de Stasi
Een van de opmerkelijkste anekdotes die Ralph Bollmann in Angela Merkel. De kanselier en haar tijd opdist, zijn encyclopedische biografie van Merkel die deze zomer in het Duits verscheen, gaat over de poging van de Stasi om Merkel als informant te winnen. Het is 1978, Merkel is net afgestudeerd in de natuurkunde (‘twee keer twee moest ook onder Honecker vier blijven’, zo becommentarieerde Merkel eens haar keus voor een bèta-vak), en solliciteert aan een technische hogeschool in Thüringen. Op de terugweg wordt ze benaderd door twee Stasi-agenten. Merkel houdt zich van de domme: ‘Ik zei destijds dat ik niet wist of ik wel kon zwijgen en vast en zeker mijn man erover zou vertellen’. De Stasi kan niets beginnen met dergelijke loslippigheid en laat de gespeeld-naïeve Merkel gaan. Een kleine dertig jaar later zal Merkel erin uitblinken om op de juiste momenten niets te zeggen en niets te doen.

Biograaf Bollmann, in het dagelijkse leven economieredacteur bij de Frankfurter Allgemeine Zeitung, schreef een complete, klassieke maar uiterst leesbare biografie van de Kanzlerin. De fases tussen wieg en Wende tot en met de coronacrisis en de strijd om Merkels opvolging komen chronologisch aan bod. Naast een hele reeks sterke anekdotes die Bollmann vertelt, doorspekt hij zijn relaas met commentaar van Merkel zelf, geput uit alle interviews en toespraken die Merkel gaf. Die citaten staan gecursiveerd midden in de tekst, zonder omhaal heeft Merkel ook overal iets over te zeggen, lijkt het, en ze maken de Merkel die Bollmann portretteert ongewoon benaderbaar.

Domineesdochter
Het beeld dat uit Bollmanns biografie oprijst is dat van een eeuwige buitenstaander. Als kind van West-Duitse ouders in de DDR en bovendien nog domineesdochter had de jonge Angela Kasner (Merkel is de naam van haar eerste man) wat meer privileges dan de andere kinderen in het Brandenburgse stadje waar ze opgroeide. Later was Merkel een van de weinige vrouwen aan haar natuurkunde-faculteit in Leipzig en vervolgens in het onderzoeksinstituut in Berlijn waar ze tot de val van de Muur iedere dag om zeven uur ’s ochtends werd verwacht.

Volgens Bollmann barstte ze in die tijd niet van ambitie; ze deed zeven jaar over haar proefschrift en ging graag ’s avonds naar het café. Dankzij dat ritme, suggereert Bollmann, ontwikkelde Merkel de eigenschap met weinig slaap uit de voeten te kunnen, en bovendien een bewonderenswaardig ‘uithoudingsvermogen’ (aldus NAVO secretaris-generaal Jens Stoltenberg) waar het witte wijn betreft. In die jaren werden overal in Berlijn huizen gekraakt, ook in Oost-Berlijn, waar het oogluikend werd toegestaan. Ook Merkel brak een deur van een leegstaand appartement open, toen ze had besloten van haar eerste man te scheiden en een nieuwe woning nodig had.

Na de val van de Muur, binnen de CDU van West-Duitse carrièrepolitici, was Merkel natuurlijk al helemaal een exoot. ‘Veel meer dan voorgangers als Konrad Adenauer en Helmut Kohl’, schrijft Bollmann, ‘bleef ze zo tot in de laatste jaren van haar kanselierschap aan bijzondere vijandigheid blootgesteld. Er helemaal bij horen, daarvan bleef ze ook in de CDU verstoken. Haar DDR-ervaringen hielpen haar deze distantie uit te houden […].’

Maar net als in haar kindertijd, als domineesdochter in Templin, die felbegeerde spijkerbroeken droeg, opgestuurd door een tante uit het Westen, en wier ouders een degelijke voorraad West-literatuur bezaten, werd Merkel ook als eerste kanselier uit Oost-Duitsland niet altijd volledig geaccepteerd in de deelstaten van de voormalige DDR. Als een pleitbezorger voor de door werkeloosheid en krimp geplaagde regio presenteerde Merkel zich niet. Dat werd haar vaak als een vorm van verraad voorgehouden.

Al helemaal na 2015, in de nasleep van de vluchtelingencrisis, werd Merkel een symbool voor een open wereld waar veel inwoners van de voormalige DDR niet aan wilden. In xenofobe protesten in steden als Dresden werd Merkel ‘volksverrader’ genoemd, mensen scandeerden ‘Mutti muss weg’. Voorzitter van de rechtse Alternative für Deutschland Alexander Gauland zei op een verkiezingsbijeenkomst in 2017: ‘Wir werden Frau Merkel jagen.’

Met dat oude, in zichzelf gekeerde Oosten had Merkel niet veel op. In haar toespraak op 3 oktober 2019 definieerde Merkel vrijheid: de ‘verantwoordelijkheid, de eigen grenzen te zoeken en daarmee ook te leven als iets niet zo gaat als gehoopt, zonder de teleurstelling op iemand anders af te wentelen’. Twee jaar later klonk Merkel verzoenender tegenover haar oude Heimat. Maar tot en met het eind van haar kanselierschap hield Merkel iets heimatlos. Mogelijk is er een politiek pensioen voor nodig om Merkel te verzoenen met haar thuisstreek die haar kanselierschap onwillekeurig zo tekende.

22-10-2021 Nynke van Verschuer