Quichot

Salmon Rushdie In zijn nieuwe roman Quichot gaat Salman Rushdie nog een stap in verder in het spel van realiteit en fictie dat hij in eerdere romans vol absurdisme en surrealisme al met verve speelde.

Absurdisme en surrealisme hebben de meeste potentie om deze tijd te vatten, mijmert een personage in Quichot, de nieuwe roman van Salman Rushdie die volgende week kans maakt op de Booker Prize 2019. Zo’n gedachte van een personage, gericht aan zijn auteur, is, zeker als die auteur Rushdie heet, niet aan dovenmansoren gericht. In de meeste van zijn romans speelt Rushdie met het magisch-realisme dat het een aard heeft.

Ook Quichot zit vol surrealisme met een vleugje absurdisme, en speelt zich niet af in de 17e eeuw, maar in een magisch ‘tijdperk van Alles-Is-Mogelijk’. Dus kan er een kind gecreëerd worden uit lucht, zijn er sprekende krekels die uit de wereld van Pinokkio zijn overgewaaid en is er een poort naar een ander universum. Het is tevens een tijd waarin ‘mannen die een president speelden op tv president konden worden’ en ‘een tijd waarin een heel volk als lemmingen de afgrond in springt’.

Met een titel als Quichot weet elke lezer meteen waar zij aan toe is: dit boek verhoudt zich tot Cervantes. Pierre Menard herschreef Don Quichot eveneens in een tijd dat een volk als lemmingen de afgrond in sprong. Zijn versie van Don Quichot uit 1939 was zo letterlijk mogelijk: door zich het Spaans uit de Renaissance eigen te maken, zich tot het katholicisme te bekeren en de geschiedenis sindsdien te vergeten, slaagde hij erin de roman van Cervantes woord voor woord te herschrijven, om daarmee overigens wel de geest van het werk totaal te veranderen. Menard is een fictieve schrijver, een vondst van Jorge Luis Borges, die liet zien dat dezelfde woorden in verschillende tijden heel andere betekenissen kunnen hebben.

Marcel Duchamp

Rushdie doet precies het tegenovergestelde: hij laat van Cervantes’ tekst niets heel, maar verplaatst allerlei elementen naar het heden om te laten zien hoe niet de woorden, maar wel de geest van Don Quichot voort kan leven in de 21ste eeuw. Borges’ Pierre Menard is bij Rushdie vervangen door Sam DuChamp, een Indiaas-Amerikaanse schrijver van literaire thrillers (wiens naam een geestige verwijzing is naar de kunstenaar die beroemd werd met het letterlijk ‘citeren’ van bestaande kunstwerken of gebruiksvoorwerpen: Marcel Duchamp) en die nu als een soort slotakkoord zijn Amerikaanse Quichot wil presenteren, in een land waar niet alleen realiteit en reality-tv door elkaar lopen, maar waar ook rassenhaat hoogtij viert en de Apocalyps dreigt.

Rushdies Quichot heeft hersenschade opgelopen (hij is net als alle andere personages ziek, een logisch gevolg van de wereld waarin we nu leven, wil Rushdie zeggen). Hij heeft te veel tv gekeken en is geobsedeerd geraakt door de wereld waarin sociale media-beroemdheden zich een derde borst laten aanmeten, hij kijkt naar alle zang-, kook- en sportwedstrijden en heeft moeite om virtual reality van echt te onderscheiden.

Deze zeventigjarige in India geboren Quichot is verliefd op de talkshowhost Salma R., de beoogd opvolger van Oprah Winfrey. De queeste bij Rushdie is de zoektocht naar Salma, een tocht die hij onderneemt met zijn gecreëerde zoon Sancho, die net als een Pinokkio de mogelijkheid krijgt werkelijk te worden. Tegelijkertijd wil hij de al decennia durende ruzie met zijn zusje goedmaken.

In sommige opzichten is deze roman een vervolg op De familie Golden, Rushdies roman uit 2017. Deze roman ging over het moment dat een groenharige Joker aankondigde zich kandidaat te stellen voor het presidentschap tezamen met een ‘Suicide Squad’. Feiten en fictie liepen in die wereld door elkaar en de schrijver kon weinig anders dan met een reality-novel te komen. Immers: wat moet een schrijver nog met fictie in een tijd dat feiten tot fictie worden gebombardeerd?

De familie Golden was een voortreffelijk antwoord op die vraag: Rushdie speelde het spel met realiteit en fictie met verve. Dit spel werkt hij in Quichot verder uit, zij het soms wat nadrukkelijk en dan krijg je zinnen als ‘hij ziet eruit of zijn gedachten om hem heen kolken als windmolens’. Rushdie gaat nog een stapje verder, omdat soms ‘het verhaal dat verteld wordt wijzer dan de verteller was’ en ‘een echt land kan veranderen in een reality-achtige werkelijkheid.’

Tulbanden en baarden

Dus komen er geen gevechten tegen schapen zoals bij Cervantes, maar zijn het mastodonten die zich als patriotten voordoen en alles kort en klein slaan. Als een soort monsters bewegen ze zich door de straten en maken muziek die de wereld een dreigende soundtrack moet verlenen. Realistischer wordt het wanneer Quichot en zijn zoon Sancho door de zuidelijke staten rijden, menigmaal worden weggejaagd en een aanslag van een ‘redneck’ overleven. Waar Quichot praat over de liefde, krijgt hij steevast de vraag: ‘wat voor smerig plannetje zijn jullie aan het bedenken?’ of ‘waar zijn jullie tulbanden en baarden? Rot op naar je eigen land’. Fascinerend is ook de tv-show van Salma, die een onderdeel heeft waarin witte Amerikanen zijn gefilmd die zich racistisch uitlaten en in haar show verantwoording voor hun gedrag moeten afleggen.

Deze keer duurt het alleen erg lang voordat de opmaat is genomen. Bijna een kwart van het boek heeft Rushdie nodig om zijn personages neer te zetten. Dat gebeurt vaak met humor, maar even vaak zijn die introducties irritant in hun langdradigheid. Dat geldt zowel voor de neef Smile Smile die een farmaceutische oplichter is, als voor de zuster van Quichot met de puberale naam Trampoline. Zij is de ‘springplak’ naar Quichots zoektocht vrede te krijgen met zijn verleden en toegang te vinden tot de geheimen in zijn hoofd. Los van het feit dat een vrouw als trampoline sowieso wat onsmakelijk is, is het ook niet grappig in zijn woordspelerigheid.

Echt en onecht worden bewust niet ontvlochten, maar interessant is dat de uitkomst anders is dan die in zijn reality-novel van twee jaar geleden. In Quichot vlucht Rushdie nog verder in de verbeelding. Enerzijds lijkt hij toe te werken naar een pleidooi voor nog meer verbeelding, anderzijds is die verbeelding aan het slot morsdood, waarmee Rushdie zijn knipoog naar Cervantes – immers de eerste romanschrijver – mooi waarmaakt.