Wereldschaduw

De vader van Gavriël Mantsoer, de tragische hoofdpersoon van Nir Barams nieuwe roman Wereldschaduw, is redacteur van stervenden. Gezeten aan hun sterfbed, schrijft hij hun herinneringen op en jongleert hij behendig met hoofd- en bijzaken. Het levert steevast een vleiend portret van de overledene op, tot opluchting van de nabestaanden, die aan elk uitgepuft laatste woord van hun familielid grote waarde hechten.

Het gerucht gaat dat die vader, die luistert naar de Frans klinkende naam Albèrt Mansoer, in de begindagen van zijn zelfbedachte baan als een marskramer de sterfkamers van ziekenhuizen af ging om zijn diensten aan te bieden. Baram zet hem daarmee neer als een oplichter, wat hij als handelaar in illusies natuurlijk ook is. En zoals vaker bij slimme oplichters, gaat het Albèrt voor de wind, vooral als hij, om in Jeruzalem geroddel over zijn lijkenpikkerij uit de weg te gaan, zijn werkterrein uitbreidt tot kringen van rijke joden in Europa en Amerika.

Op een dag in 1984 worden Albèrt en Gavriël, die nog op de universiteit zit, uitgenodigd door Jonathan Bruckman, een schatrijke New Yorkse zakenman. Bruckman heeft zijn sterfbed overleefd, maar is diep onder de indruk van Albèrts ‘levensbericht’. Als dank mogen vader en zoon Man(t)soer een maand bij hem logeren in zijn enorme New Yorkse appartement. Gavriël raakt er bevriend met Bruckmans zoon Michael, de eigenaar van een hedgefonds. Hij introduceert de naïeve Israëlische student bij een groep jonge hedgefondsbankiers, financiële experts, onroerend-goedjongens en joodse zakenlieden, die hem fascineren door hun snelle levenstijl. Als Michael hem opdracht geeft om, eenmaal terug in Israël, veel geld aan goede doelen te geven, in de hoop dat die hun vermogens vervolgens in zijn hedgefonds investeren, wordt ook Gavriël tot hun gelederen toegelaten. In de loop van de jaren negentig wordt hij rijker en rijker. Als in 2008 de financiële crisis uitbreekt, is hij zelfs een van de machtigste en rijkste mannen van Israël.

Verrot kapitalisme

Als meest getalenteerde Israëlische schrijver van zijn generatie levert de in 1976 geboren Baram met deze in alle opzichten overtuigende roman genadeloze kritiek op het kapitalistische systeem, waarin de belangen van manipulerende en vooral cynische consultants, zakenmannen en politici op een onlosmakelijke manier verstrengeld zijn. Hij doet dat min of meer op dezelfde wijze als in zijn roman Goede mensen, waarmee hij drie jaar geleden internationaal doorbrak (Boeken, 19.11.2012).

Een van de hoofdpersonen in deze roman, die zich afspeelt in het Duitsland van Hitler en de Sovjet-Unie van Stalin, is de jonge, ambitieuze Thomas Heisenberg, die marketingmodellen voor de nazi’s ontwikkelt, waarmee, zonder dat bij het beseft, Duitse soldaten worden geïnstrueerd hoe ze de joden in Polen moeten uitroeien. In veel opzichten lijkt Thomas uit Goede mensen op Gavriël uit Wereldschaduw. Beiden begrijpen steeds minder waar ze mee bezig zijn en verliezen in de roes van hun succes geleidelijk aan hun integriteit. En juist dat afglijden maakt hen zo interessant en levensecht, want hoe vaak zie je dat proces niet in je eigen omgeving.

Maar anders dan Thomas krijgt Gavriël de kans om zich te verantwoorden, wanneer hij een paar jaar na de crisis onder dwang een bekentenis aflegt aan activisten van de groep Persoonlijke Verantwoording. Volgens hen is de financiële crisis te wijten aan het fundamenteel perverse karakter van de wereldorde, wat Gavriël ontkracht, omdat dit dan ook zou gelden voor de regels van die wereldorde. De dingen gaan nu eenmaal zoals ze gaan, zegt hij, juist dankzij kleine vissen zoals hij, die evengoed in het kamp van zijn belagers hadden kunnen zitten: ‘ik zie een heleboel mensen die in de ochtend werken met fondsen voor risicokapitaal, die diensten verlenen aan multinationals, die werken bij kranten en tv-zenders in het bezit van oligarchen of ministeries, en ’s avonds als ze thuiskomen met Facebook-berichten fel strijden tegen kapitalisme, bezetting, corrupte media, en de vullis die op televisie wordt uitgezonden.’

Die zin is de meest cynische boodschap die Baram zijn lezers wil meegeven, omdat hij daarmee in feite vrijwel iedereen van morele corruptie beschuldigt. Maar voordat die pessimistische climax wordt bereikt, moet je je eerst laten meeslepen door twee andere intrigerende verhaallijnen, die geleidelijk aan steeds meer met Gavriëls ondergang samenvallen.

Twijfelende outsider

Naast het verhaal van Gavriël is er het relaas van een groep antiglobalistische hipsters in Groot-Brittannië. Als eigentijdse dadaïsten willen zij de gevestigde orde omverwerpen en vernietigen, van politiek tot cultuur. Ze doen dat door ludieke acties te organiseren, die steeds gewelddadiger worden en de opmaat zijn voor een wereldwijde staking op 11 november, waarvoor ze 1,1 miljard deelnemers willen mobiliseren. Vanuit het perspectief van een van hen vertelt Baram hun verhaal, gecentreerd rondom hun leider Christopher, een profetische jongen die bij een van de acties om het leven komt en na zijn dood de Che Guevara van de hipsters wordt.

De derde verhaallijn bevat onder meer de cynische en vaak hilarische e-mailcorrespondentie tussen medewerkers van het invloedrijke Amerikaanse consultancybureau MSV, dat wereldwijd liberale politieke leiders adviseert en aldus de democratie zegt te bevorderen. Wanneer een van die consultants, de twijfelende outsider Daniël Kaye, in een bezuinigingsronde wordt ontslagen en wraak neemt op zijn arrogante bazen, blijkt MSV helemaal niet zo idealistisch, democratisch en progressief te zijn als het zich voordoet. Zo is het bureau betrokken geweest bij allerlei duistere zaakjes, zoals illegale wapenverkopen door Israël aan een dubieuze Congolese politicus die door MSV wordt begeleid. Ook zij zijn handelaren in valse illusies.

Als dan ook nog Michael Bruckman opduikt als goede vriend van een van de oprichters van MSV, grijpt alles in elkaar. Dat al die cynische boeven zich uiteindelijk weten vrij te pleiten van hun wandaden, behoeft geen uitleg.

Zodra je Wereldschaduw uit hebt, vraag je je serieus af waarom die wereldstaking in werkelijkheid nog altijd niet is uitgebroken, zo onthutst ben je over de perverse machinaties waarmee Baram je confronteert. Na het dichtslaan van deze steengoed geschreven en beangstigend actuele roman ben je dan ook overtuigd dat er drastisch iets moet veranderen in onze door geldzucht en machtswellust gedomineerde samenleving. Alleen daarom al verdient Baram een plaats op het eerste plan van de moderne literatuur.