De kampschilders

De striemen op de rug van zijn vader waren ‘een indicatie’. Maar hoe hij daaraan gekomen was, dat was Jan Brokken nooit echt duidelijk geworden. Er moest hem iets zijn overkomen in het kamp op Celebes (Sulawesi) waar hij tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Japanners was geïnterneerd. Maar wat? Brokken wist het niet.

Wat hij wel wist: zijn vader leed aan het kampsyndroom. Hij zocht na de oorlog hulp bij de beroemde professor Bastiaans, die hem adviseerde psychologie te gaan studeren. Maar ‘het hielp hem niet echt’, schrijft Brokken. ‘Hij koos voor een bril met een dik, donker montuur en lichtgetinte glazen, en raakte steeds meer in zichzelf opgesloten. Ik heb mijn vader nooit over zijn oorlog horen vertellen.’

Alleen daarom al levert Jan Brokken een knappe prestatie: met zijn nieuwe boek vertelt hij het verhaal dat zijn vader niet vertellen kon. Brokken heeft daarvoor een mooie vorm gevonden. De titel, De kampschilders, slaat op de drie kunstenaars die net als zijn ouders op Celebes geïnterneerd waren. Aan de hand van hun werk, en dankzij een schat aan getuigenissen van mede-geïnterneerden, is Brokken erin geslaagd een indringend beeld te schetsen van het leven in de kampen van zijn ouders. Ook ontdekte hij na al die jaren eindelijk hoe zijn vader aan die striemen op zijn rug kwam.

Maximaal vijftig woorden

Han en Olga, de ouders van Jan Brokken, waren nog jong toen ze in 1935 naar Nederlands-Indië vertrokken. Hij 25, zij 23. Ze vestigden zich in Makassar, op Sulawesi, waar Han aan de slag ging als zendingspredikant. Jan Brokken vertelde over hun leven daar in het vorig jaar verschenen De tuinen van Buitenzorg. Dat boek, een hoogtepunt in Brokkens toch al rijke oeuvre van ruim dertig titels, ging vooral over zijn moeder Olga. En dan vooral over de tijd voor en na de oorlog. De kampen kwamen slechts kort ter sprake.

Als de Japanners het eiland bezetten worden de ouders van Brokken – in verschillende kampen – geïnterneerd. Er is een kamp voor de vrouwen en kinderen, en één voor de mannen. Eens in de zeven, acht maanden mogen gehuwde vrouwen een briefkaart schrijven aan hun echtgenoot. Het Rode Kruis heeft dat geregeld. Maximaal vijftig woorden mogen erop staan, in het Maleis of Engels, zodat de Japanse censor kan meelezen. ‘Een penibel moment’, schrijft Brokken. Want wat zet je op zo’n kaart? Het mag niet te bezorgd klinken, maar ‘everything is allright with us’ is dan weer te nietszeggend en ongeloofwaardig.

Als Olga op een dag zit te zwoegen op zo’n bericht, ziet ze een vrouw die een tekening maakt op een briefkaart, een eenvoudige aquarel. Het is een merkwaardig tafereel van een kip die eendeneieren uitbroedt. Later zal Olga de vrouw nog een tekening zien maken, van twee kippen, ieder op hun eigen nest. En weer later: een kip met vijf eendjes. Olga heeft geen idee wat het betekent. En de lezer ook niet, op het moment dat hij erover leest. Jan Brokken weet hoe hij een verhaal vertelt, niet alleen met mooie zinnen, maar ook met hier en daar een cliffhanger. Het antwoord op de vraag wat die kip met eendeneieren te betekenen heeft, geeft hij pas ruim 180 bladzijden later.

Maria Hofker heet de vrouw van de kip met eieren. Ze is net als de ouders van Jan Brokken gescheiden van haar man, die in hetzelfde kamp zit als de vader van de auteur. Maria kwam uit een kunstenaarsfamilie, schrijft Brokken. ‘Ze was de dochter van de grafisch ontwerper Georg Rueter, die haar als meisje vereeuwigde op de eerste Nederlandse kinderpostzegel, uit 1924’. Met haar man Willem Hofker, ook beeldend kunstenaar, vestigde ze zich in de jaren dertig op het bij kunstenaars populaire Bali. Daar ontmoetten ze Rudolf Bonnet, een schilder die in de oorlog ook in het mannenkamp op Celebes terecht zou komen.

Ondanks de erbarmelijke omstandigheden, of misschien wel juist daarom, werken Maria en Willem Hofker in gevangenschap stug door. Liefdevol en met oog voor details tekent Willem Hofker portretten van medegevangenen en van vrouwen die hij eerder op Bali zag. Het geld dat de werken opbrengen komt in de kampkas, waardoor extra medicijnen en voedsel kunnen worden gekocht.

Soms laten de kunstwerken zien hoe het in het kamp was. Zoals een tekening met potlood en conté die Hofker in juni 1945 maakte van het ‘hospitaal’ in het mannenkamp. Je ziet alleen de buitenkant: een krakkemikkig hutje. ‘Binnen in die barak ligt Han’, weet Brokken. Zijn vader leed aan dysenterie. Want hoewel de kampschilders de beschikking hadden over tekenspullen, was niemand in het kamp zijn leven zeker. De geïnterneerden hadden te maken met honger, ziekte, lijfstraffen en bommen van geallieerden die de kampen aanzagen voor een militair doel – of niet zo nauwkeurig konden mikken. Brokken legt dat leed er niet te dik bovenop. Het zit soms verscholen in een enkele zin. Zoals deze: ‘De dominee, die buiten de Bijbel graag iets om handen had, maakte de doodskisten en had het daar aardig druk mee, hij had er al een stuk of twintig getimmerd.’

Diepe wanhoop

De kampschilders verschijnt in een mooie, gebonden uitgave met veel kleurenillustraties. Toch één punt van kritiek: die illustraties hadden soms best groter gemogen. Zoals het zelfportret van Willem Hofker, waarover Brokken schrijft: ‘met dat portret op mijn schoot […] zag ik voor het eerst hoe diep je vernederd kunt worden in een kamp. In de ogen van Hofker ligt diepe wanhoop.’ De Hofkers hebben ieder een eigen, herkenbare stijl, maar allebei maken ze precieze, realistische afbeeldingen. Het zelfportret van Willem is in het bezit van het Rijksmuseum.

Jan Brokken had dit boek niet kunnen maken als hij niet eerst De tuinen van Buitenzorg geschreven had. In het nawoord vertelt hij dat er bij de lezingen die hij gaf over dat boek regelmatig mensen naar hem toe kwamen met informatie van familieleden, die in dezelfde kampen zaten als zijn ouders.

Toch is dit boek niet slechts een restproduct van dat vorige boek. Met De kampschilders verdiept Brokken het verhaal van zijn ouders, en dat van geïnterneerden in het algemeen. Het is, ondanks alle ellende die hij beschrijft, toch een ook hoopvol verhaal: er is altijd ruimte voor schoonheid. Ja, het trauma van zijn ouders en van zijn broers, en vooral dat van zijn vader, had grote invloed op zijn jeugd. Nog steeds maakt hij een grote omweg als hij een hond ziet die niet aangelijnd is. In het kamp kon elk moment een hond met rabiës opduiken, wie gebeten werd was ten dode opgeschreven. Omdat zijn broers altijd bang waren voor honden, werd Brokken dat ook.

IJzingwekkend is het verhaal over hoe zijn vader die striemen op zijn rug opliep. Han Brokken werd bewusteloos geslagen met een stok, omdat hij niet wilde vertellen wie er brieven voor de vrouwen in het andere kamp naar buiten had gesmokkeld. Het duurde een dag voordat hij weer bij zijn positieven kwam. ‘Als mijn vader me uit de doeken had gedaan wat daar voorgevallen was’, schrijft Brokken, ‘dan zou ik hem de drank en de pillen misschien vergeven hebben.’