De Nijl

De Nijl: bron van mythen, verhalen en conflicten

Geschiedenis Een geschiedenis van de Nijl laat zien dat al eeuwenlang door Europese en Afrikaanse landen gestreden wordt over de vraag van wie die rivier nu eigenlijk is.

Het is kerstavond 1871 wanneer het Operahuis in Caïro wordt geopend met een muziekstuk dat de geschiedenis zou ingaan als de best beloonde opera ooit. Even daarvoor had het operahuis aan Giuseppe Verdi de opdracht gegeven om een werk te componeren dat de grootsheid van Egypte luister moest bijzetten. Aida wordt een enorm succes, en tevens de bron van een misverstand dat veelzeggend is voor de manier waarop Europa kijkt naar het land waarvan de geschiedenis grotendeels bepaald wordt door de loop van de Nijl.

Twee jaar daarvoor had de Egyptische gouverneur Verdi al eens een opdracht gegeven: hem werd gevraagd de zesduizend gasten die uitgenodigd waren bij de opening van het Suezkanaal te vermaken met zijn muziek. Verdi zag daar weinig in en sloeg de opdracht af. In de geschiedschrijving worden de twee gelegenheden weleens door elkaar gehaald, maar het is de vraag of Aida net zo’n succes geworden was, wanneer de zeestraat tussen de Middellandse Zee en de Indische Oceaan centraal had gestaan.

De gouverneur die Verdi voor de opening van het Suezkanaal had gevraagd, had namelijk al besloten dat hij de Rode Zeekust en Ethiopië zou veroveren om de belangen van Egypte zeker te stellen. Het valt te betwijfelen of hij wel zat te wachten op een verhaal over de politieke rivaliteit tussen Egypte en Ethiopië, die Verdi in de opera zo scherp presenteert.

Niet dat Verdi helemaal greep kreeg op de wereld van de Egyptenaren. De plot van Aida sprak ze niet aan. In de opera wordt generaal Radamès verscheurd door de liefde voor twee vrouwen: de dochter van een farao en de Ethiopische prinses die in Egypte een slaafgemaakte is. Hij kiest voor de liefde (dus voor de Ethiopische) en verraadt zijn land. ‘Voor Verdi en andere Europeanen in die tijd werd dit driehoeksdrama als een levensecht dilemma ervaren. In Egypte daarentegen was het een betekenisloos conflict. Voor de mannen daar was de oplossing simpel: beide vrouwen als echtgenote nemen’, schrijft de Noorse geograaf Terje Tvedt nuchter in zijn boek De Nijl. Biografie van een rivier.

Niet lang na die uitvoering, en ook kort nadat het eerste schip door het Suezkanaal vaart, blijkt dat Egypte failliet is. De muziekliefhebbende gouverneur had te snel en te veel geïnvesteerd en doet aandelen van de kanaalonderneming in de verkoop. Die actie is nog steeds bepalend voor het lot van de Nijl. De Fransen realiseren zich te laat dat hier een kans ligt. De Britten – die aanvankelijk tegen het kanaal waren omdat ze een bedreiging van hun dominante handelspositie vreesden – komen meteen met een zak geld over de brug om de strategische verhoudingen in het voordeel van het Britse Rijk te laten uitvallen. Egypte was door het kanaal een belangrijke pion geworden in het Britse plan ‘om het grootste en succesvolste rijk van de wereld te worden’.

Thales van Milete
Rijk aan verhalen, zij het wel een beetje eurocentrisch, zet Tvedt de geschiedenis neer van de Nijl, de rivier die aan de basis staat van de mens (Lucy in Ethiopië) en waarvan zo lang de bron werd gezocht. Bovendien werden om deze rivier Europese oorlogen uitgevochten en tot op de dag van vandaag wordt er nog strijd om gevoerd. Er zijn door de tijden heen ruim 1.100 boeken over de Nijl geschreven en enkele jaren geleden deed Robert Twigger ook al een poging tot biografie van de Nijl met zijn Red Nile. A Biography of the World’s Greatest River, maar deze van Tvedt is er een waarin opvallend veel mooie verbanden worden gelegd tussen (koloniale) geschiedenis, mythen, cultuur, klimaat en het conflict over de vraag van wie de Nijl nu eigenlijk is.

Dat eind februari Ethiopië bijvoorbeeld begon met het opwekken van stroom door de ingebruikname van de controversiële Grand Ethiopian Renaissance Dam, heeft een geschiedenis die meer dan 4.000 jaar teruggaat, toen de eerste dammen in de Nijl werden gebouwd. De aan de Renaissancedam verbonden vraag over het gebruik van de Nijl is wellicht de ‘explosiefste territoriale controverse van Afrika, en een voorbode van wat Afrika nog te wachten staat’, schreef Koert Lindijer twee jaar geleden in NRC – en wie iets wil begrijpen van die explosiviteit doet er goed aan om dit rijke boek te lezen.

Hoe dit conflict kon ontstaan en hoe de Nijl speelbal werd van het imperialisme: daarvoor moeten we een flink stuk terug in de geschiedenis, naar de eerste verhalen over de liefde voor de rivier. Thales van Milete bedacht er zijn basisfilosofie toen hij door de Nijldelta reisde en zag dat delen van het land onder water liepen. „Alles is water”, mompelde hij. Het rieten mandje van Mozes dobberde er en Jozef vluchtte naar het land van de Nijl.

De geschiedschrijver Herodotus was een van de eersten die zich op schrift afvroeg waar de bron eigenlijk lag. Alexander de Grote was er eveneens door gefascineerd toen hij in Egypte voor het orakel van de Siwa-oase stond en vroeg waar de oorsprong lag. Zelfs Caesar was bereid om Rome en zijn land te verlaten voor de ‘voldoening die bron te ontdekken’ en Nero zette een serieuze expeditie op, een van de vele die zouden mislukken in de zoektocht naar de bron. Er is zelfs een aflevering van het Britse autoprogramma Top Gear waarin de heren op zoek gaan naar de bron.

Europeanen hadden het gebied lange tijd links laten liggen, maar toen ook Oost-Afrika onderwerp van kolonisatie werd, ging men planmatig op zoek naar wat inmiddels werd beschouwd als de bron van de christelijke beschaving. Zo vroeg de Duitse schrijver en grootgrondbezitter aan de Noorse zeeman en marathonloper Mensen Ernst in 1842 om de bron te gaan zoeken. Ernst, een man met weinig geld maar wel een goede conditie, nam de uitdaging aan. Als hij de mysterieuze bron zou lokaliseren, zou hij rijkelijk beloond worden. Dysenterie werd echter zijn beloning en hij belandde in een naamloos graf ergens waar nu de Aswandam is. Het toont de pathetische ambitie en ook de slecht geïnformeerde nonchalance van de Europeanen aan, aldus Tvedt: ‘Een zeeman uit een dorpje in West-Noorwegen op weg naar Centraal-Afrika, gewapend met wat biscuits en jam in zijn trommel, maar zonder jachtgeweer’.

Kever
Het was de Britse ontdekkingsreiziger John Speke die twintig jaar later bij zijn tweede poging slaagde een bron te vinden bij een plek in wat hij het Victoriameer noemde. De man, gedreven door ambities, had een hekel aan het gebied, aan de bevolking die hij als ‘lui en lelijk’ omschreef en zelfs aan zijn reisgenoten. Op 21 juli 1862 bepaalde hij dat de bron van de ‘heilige rivier, de eerste verspreider van ons geloof’ lag in het huidige Oeganda.

Zonder slag of stoot was de expeditie niet verlopen, er waren onderweg veel mannen overleden en Speke zelf had zijn gehoor beschadigd toen hij met een mes een kever uit zijn oor wilde pulken. Lang kon Speke overigens niet van zijn roem genieten: de dag voordat hij zijn bevindingen moest verdedigen voor de British Association for the Advancement of Science schoot hij zich zelf per ongeluk dood toen hij jacht maakte op patrijzen. Enkele jaren later zou Henry Morton Stanley in een roeibootje langs de oevers van het Victoriameer de locatie bevestigen. Deze Europese ontdekking was het begin van de kolonisatie van Oeganda.

Nijlverdrag
Terug naar het conflict over water: elk land dat aan de Nijl ligt, dankt zijn stabiliteit aan de rivier, met name Egypte. De Britten snapten dat al vroeg en speelden de buurlanden vaak tegen Egypte uit wanneer men waagde kritiek te hebben op de Britse inmenging. Zo wakkerden de Britten de conflicten aan tussen Egypte en Soedan, waar de blauwe en de witte Nijl elkaar ontmoeten in de hoofdstad Khartoem. Toen Egypte in 1922 onafhankelijk werd, zetten de Britten zich enerzijds in om de Egyptische irrigatiesystemen te ontwikkelen, anderzijds gebruikte het de landen die stroomopwaarts aan de Nijl lagen om Egyptisch nationalisme de kop in te drukken. Er was een constante dreiging: hoe meer water er in het zuiden werd gebruikt, des te groter het probleem van Egypte. Verdeel en heers, dat was het beleid. Zo werden er in Soedan katoenplantages aangelegd (die enorm veel water nodig hebben) terwijl aan de andere kant Egypte wel weer werd geholpen met spoorlijnen en wegen.

In 1929 paaiden de Britten de Egyptenaren met het verdrag van de Nijl. De Britten sloten het af namens de Oost-Afrikaanse koloniën, maar negeerden daarmee de belangen van Oost-Afrika en het onafhankelijke Ethiopië, vanuit de gedachte dat als ze Egypte aan hun kant kregen het hele Nijlgebied onder hun controle zou vallen. Het verdrag bepaalde dat Egypte 87 procent van het Nijlwater kreeg toegewezen én dat het land een vetorecht kreeg over waterprojecten in de andere Nijlstaten.

Ethiopië negeert dat nu en volgt daarmee het beleid dat Tanzania, een vroegere Britse kolonie, al eerder had ingezet. Een ‘onbeduidend Nijlland ontketende een fundamentele verandering in het Nijlsysteem’, aldus Tvedt, door water te pompen uit het Victoriameer om zo een deel van de bevolking aan vers water te helpen en de goudindustrie te ondersteunen. Door de aanleg van een 170 kilometer lange pijpleiding werd er getornd aan de legitimiteit van het bijna honderd jaar oude koloniale akkoord. Kenia en Oeganda vroegen zich af waarom ze eigenlijk geen geld aan Egypte zouden vragen voor het Nijlwater – voor olie werd immers ook betaald.

De positie van Egypte in de regio wordt nog steeds grotendeels bepaald door dat akkoord uit 1929. Wie het land wil leiden, moet een visie op de Nijl hebben. Niet voor niets waarschuwde de toenmalige president Mohamed Morsi in 2013 dat als het Nijlwater van zijn land ‘met één druppel afneemt, ons bloed het alternatief is’. Deze Morsi werd prompt afgezet vanuit de overtuiging dat hij gefaald had in de Nijl-diplomatie. Doordat de huidige generaal Sisi inzet op een sterk bondgenootschap met de Verenigde Staten, en daarmee met Israël, hoopt men de ambities van Ethiopië te frustreren, vooralsnog zonder succes. Door de klimaatverandering en de bevolkingstoename zal het conflict alleen maar explosiever worden. Landen die niet meer op de regenseizoenen kunnen vertrouwen, vinden de oplossing bij bron en het begrip voor de situatie van de ander stroomopwaarts zal afnemen.

En de muziek zal daarbij waarschijnlijk ook deze keer niet helpen. Verdi begreep de Egyptenaren niet, en de Egyptenaren waardeerden Aida niet. Een eeuw later zijn de culturen nog niet veel naderbij gekomen. Dat bleek in 1975, bij het overlijden van de zangeres Umm Kulthum. ‘Zelden was de kloof tussen de moderne cultuurgeschiedenis in Egypte en het Midden-Oosten enerzijds en het Westen anderzijds zo groot als toen de Lady of the Nile stierf’. Haar naam zei in die tijd vrijwel niemand in Europa iets, terwijl heel Egypte en het Midden-Oosten in rouw waren om de vrouw die over de Aswandam had gezongen: ‘We hebben de loop van de Nijl veranderd / ik juich die verandering toe / ze kan een teken zijn van de veranderingen in ons leven / en niet alleen in het leven van de Nijl’.

De Nijl was en is allesbepalend: van de vroegste mens Lucy tot de toekomst van Oost-Afrika. En met zowel de politieke als klimatologische omstandigheden, ligt het voor de hand dat de reikwijdte van de Nijl alleen nog maar groter zal worden, meer dan we nu kunnen vermoeden.

29-04-2022 Toef Jaeger