In Polen lag een sjtetl

De zalige 19e-eeuwse onwetendheid van orthodoxe Joden wordt ruw verstoord

Max Gross In deze debuutroman over een verstopt Pools dorpje wordt de wereldvreemdheid van orthodoxe Joden met fijne ironie tot het uiterste doordacht.

Deze debuutroman van de Amerikaan Max Gross leunt op een premisse die even idyllisch als tragisch is: een eeuw lang is het Joodse stadje Kreskol verstopt gebleven in de bossen van Polen. Het heeft wereldoorlogen overleefd zonder er kennis van te hebben, en ook over de massamoord op de overige Europese Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog is hen niets bekend. Ze leven in een zalige 19-eeuwse onwetendheid, conform hun eigen regels en Joodse wetten.

Maar dan gebeurt er, uiteraard, iets wat de besloten gemeenschap verstoort. Er verdwijnt een jonge vrouw, en de oorspronkelijke ironische toon van het boek wordt daarmee al aan het begin gezet. ‘Zelfs in een tevreden, rustig stadje als het onze is er altijd wel iemand die je nooit meer wilt zien. Pesje Landauer had zo iemand getroffen.’ En na een lange opsomming van de onhebbelijkheden van de mannelijke bewoner vervolgt de auteur: ‘Het was extra jammer dat de persoon in kwestie haar man was, Jisjmoël.’

Rondtrekkende zigeuners
Pesje verdwijnt dus, en als er vermoedens bestaan dat Jisjmoël wel eens een misdaad kan hebben gepleegd, wordt de opgewekte wees Jankl Lewinkopf erop uitgestuurd om de zaak te onderzoeken. Jankl is een hedendaagse kruising tussen Washington Irvings Rip Van Winkle, Voltaires Candide en Truffauts Enfant Sauvage. Dat er iets van een wereld bestaat buiten Kreskol weten de bewoners dankzij hun contacten met rondtrekkende zigeuners waarmee handel wordt gedreven. Zij zijn het die Jankl een lift geven naar de grote stad Smolski, alwaar Jankl overdonderd wordt door de hoeveelheid moderniteit en informatie die hem overspoelt. Geen wonder dat hij al snel rijp is voor opname in een psychiatrische kliniek, alwaar men zijn wanen over een al dan niet bestaand stadje waar hij vandaan komt met ergernis, uitlopend in woede, aanhoort en uiteindelijk beslist dat hij niet te behandelen is. Is hij een fabulant, een mythomaan of simpelweg een onverstoorbare leugenaar?

Maar als Jankl (nota bene in een helikopter!) wordt teruggebracht naar het stadje waarover hij zijn psychiaters vertelde, ziet men dat het geen wanen zijn die hem teisteren, maar beschrijvingen van een werkelijkheid. En de hoeveelheid plagen die Kreskol daarna overkomt is even rampzalig als voorspelbaar. De moderniteit neemt bezit van Kreskol.

Er komt een nieuw betalingssysteem (de geldwissel), toeristen uit Amerika en Israël en journalisten overspoelen het in de tijd bevroren stadje, er komt een postkantoor, er worden nieuwe huizen gebouwd. Er wordt een weg aangelegd en er zal belasting betaald moeten gaan worden. Steeds meer gojim weten het stadje te vinden om koelkasten en dvd-spelers te verkopen aan de argeloze bewoners. Dit alles leidt tot heftige verdeeldheid onder de oorspronkelijke bewoners en rebbe Katznelson weet het zeker: die geldwissel heeft alles maar dan ook alles te maken met de Holocaust.

Romance
Tussen al deze verwikkelingen door weeft de auteur een ontluikende romance tussen Jankl en Pesje, nadat hij haar in een bordeel in de grote stad heeft ontmoet. Die episodes voelen wat verplicht aan. Daarnaast heeft Gross jammer genoeg de verleiding niet kunnen weerstaan om zijn fantasie tot het uiterste door te denken. Dat leidt weliswaar tot een subtiele ‘rondmaking’ van het verhaal, maar ook tot een tweede helft van het boek waarin ‘de zaak Kreskol’ het zelfs tot het Poolse parlement brengt en ook tot verdere conflicten. Spijtig genoeg weet de auteur zijn fijne ironische toon hier niet vast te houden. Spijtig, want voor het overige is deze milde satire, niet alleen op de wereldvreemdheid van de orthodoxe Joden, maar vooral op de gelijkschakelende werking van de moderniteit, een plezier om te lezen.

10-12-2021 Jan Donkers