Schemering opent met een ingeslagen schedel. Die behoort tot het lichaam van de Pastoor, die zesenzestig jaar geleden werd geboren, op een steenworp afstand van de plek waar hij zojuist is gestorven. De Pastoor was er een van deze kant van de grens. Niet zo eentje als de Politieman, die de moord moet oplossen. Van hem weten ze eigenlijk niet waar hij vandaan komt. Turkije? Tirol? Moslim of Christen? Ze hebben geen idee. Dol zijn ze niet op hem, ‘dol ben je nooit op iets wat anders is en van elders komt’.

Zijn groteske figuren lijken regelrecht weggelopen uit het oeuvre van Gogol

Zo zit je meteen in de thematiek van Philippe Claudel, die steevast onze relatie met ‘de Ander’ bevraagt, met onze buurman van over de grens. We bevinden ons in de Verloren Provincie, aan de rand van een imaginair Keizerrijk, in het Winterland dat ook wel Barajland wordt genoemd. Dat eerste komt doordat de streek het grootste deel van het jaar onder metershoge sneeuw ligt, in dikke mist. Het tweede heeft te maken met de veelvoorkomende naam Baraj. De rechterhand van de Politieman, de Plaatsvervanger, heet eigenlijk ook Baraj. De Barajs van Krajna, hebben hem, na de dood van zijn ouders ‘in de Grote Winter van 1872’, in de schuur grootgebracht ‘met stokslagen en bietensoep’. Het leven in de Verloren Provincie is hard en armoedig.

De Pastoor, de Politieman en de Plaatsvervanger zijn drie van de personages, beter gezegd archetypen, die van Claudel de aanduiding van hun functie krijgen. Naast hen zijn er ook de Imam, de Burgemeester, de Notaris, de Dokter, de Rapporteur, de Commandant en de Markgraaf, een heel rijtje notabelen.

Na de moord op de Pastoor voelt de Imam al snel dat het flink mis kan gaan in het dorp, waar moslims een kleine minderheid vormen. Iedereen neemt zonder meer aan dat de dader een moslim is. Niemand die het tegenspreekt. Want wie heeft er eigenlijk baat bij het ontdekken van de waarheid? Die is toch maar relatief. De waarheid is wat de grootste groep wenst dat hij is – dat is wel zo gemakkelijk. Geef de meerderheid wat het wil, luidt het parool van de overheidsdienaars.

En het geheugen dan, werpt de verteller zwakjes tegen. De herinnering van de getuigen? Als iemand het geheugen in een andere richting wil buigen, gebeurt dat. Het geheugen is ‘alleen wat wij willen dat het is’, en de mens wil nu eenmaal dat het zo onbezwaard mogelijk is. Enig cynisme is Claudel niet vreemd.

Lantaarn

Grijnzend richt de auteur, die in 2003 doorbrak met Grijze zielen, dat beroemde verhaal over een andere moord, zijn lantaarn op de duistere kanten van de mens. Op de seksuele verslaving van de Politieman, die keer op keer ‘als een uitgehongerd varken’ bij zijn vrouw binnendringt, terwijl zij, uitgeput door de kinderschaar, ondertussen verder gaat met het snijden van de soepgroente. Hij belicht de drankzucht van de Commandant van het Rijk, de lafheid van de Burgemeester, ‘een magnifieke stomkop van het imbecielste soort’ en de onnozelheid van de Bisschop, een kwijlend misbaksel. Een van de sterke, regelrecht kluchtige hoogtepunten van de roman is een berenjacht, uitgeschreven door de Markgraaf, waarbij twaalf sterke reuzinnen als Amazones de honden opjagen. De protserige mannelijke ijdelheid gaat ten onder in liederlijkheid, lafheid en drank.

Intussen wordt duidelijk dat het verre Keizerlijk Bestuur plannen heeft met de verloren regio. Daar, over de grens, wordt het lot van de bevolking bepaald. Het Bestuur heeft quasi onopgemerkt een klikcultuur geïnstalleerd, aan iedere bar zit een zelfbenoemde spion. De onderdanen van het Rijk letten niet op, ze zijn vooral geobsedeerd door het bevredigen van hun eigen kleinzielige verlangens en behoeften. Jagen! Doden! Schransen! Drinken! De lusten botvieren! Net als in Archipel van de hond en vooral in de verhalen uit zijn bundel Onmenselijk, is de mens in Claudels nieuwe roman totaal van het pad af. Hij is losgeslagen, onverschillig en egoïstisch tot op het bot. Zijn groteske figuren lijken regelrecht weggelopen uit het oeuvre van Gogol. Dode zielen zijn het, mensen die ontdaan werden van hun hart, ‘zoals een kip van zijn ingewanden’. Ze leven in het post-religie tijdperk; God is niet meer dan een antiek werktuig, materiaal ‘dat weinig nut meer heeft, maar dat je desondanks niet weg durft te doen’. De Duivel nam de lege plek in.

Zo schotelt Claudel ons een conte philosophique voor, dat, zoals het in dat genre betaamt, over het nu gaat. Verwijzend naar de klassieken, de mythologie, volkslegenden, de bijbel en de koran, laat hij uit dit ‘aarsgat van de wereld’ onze tijd opduiken. De oude wereld ‘rolde zich op in zijn lethargie als een luie slak’, schrijft hij, terwijl aan de andere kant van de grens ’in het land waar de banier getooid was met een gouden maansikkel, het jonge bloed de boel juist in beweging bracht’. En hoe loopt het af met die ingeslagen schedel? De lezer die niet uit de voeten kon met het open einde van Grijze zielen kan gerust zijn.