Als de keuzes in een leven eenmaal gemaakt zijn

Bernhard Schlink In zijn nieuwe verhalen draait het vooral om morele dilemma’s van schuld en boete, verraad, waarheid en bedrog.

Op een nacht sluit de verteller van ‘Kunstmatige intelligentie’ vriendschap met de eenzaamheid. Hij kan niet anders: de volgende ochtend verwacht hij bezoek van een jonge vrouw die iets over zijn leven ontdekt heeft dat hem tot een paria zal maken. Zijn overleden vriend en hij waren de grondleggers van de AI in de voormalige DDR, zijn vriend wilde vluchten naar het Westen, maar de verteller heeft hem verraden en hem later, toen hij zijn gevangenisstraf had uitgezeten, tot medewerker van zijn instituut benoemd. Dat zal allemaal aan het licht komen, de volgende ochtend. Eenzaamheid zal zijn lot zijn. Toch is dat niet het ergste; dat is het feit dat de verteller zijn verhaal over zijn leven moet herzien. In zijn eigen versie heeft hij zijn vriend behoed voor een mislukte vluchtpoging, voor een ongelukkig leven ver van huis en haard. Het woord verraad is nooit in hem opgekomen.

Knap neemt Schlink je mee in het hoofd van deze verteller die je eerst zo sympathiek en zo wijs voorkomt, totdat je stukje bij beetje ontdekt dat hij zijn vriend van wie hij zo hoog opgeeft, verlinkt heeft en bovendien in staat is geweest dat verraad tot aan diens dood voor hem verborgen te houden. Best friends for ever – maar niet echt.

Het is maar één van de negen verhalen uit Schlinks recente bundel Afscheidskleuren. De eerste verhalen zijn sterk, de laatste meer van het genre grote-stappen-snel-thuis. In ieder verhaal gaat het om een afscheid, dat klopt. Maar veel meer nog wordt er teruggekeken op een leven dat tegen zijn voltooiing aan zit. Met het stijgen der jaren dient de tijd voor duiding zich aan, zo illustreert Schlink, die inmiddels zevenenzeventig jaar is. De keuzes zijn gemaakt, de wendingen zijn zoals ze zijn, en nu worden de lange termijnconsequenties zichtbaar. Wat heeft het gebracht, dat overhaaste vertrek uit een gezin, een huwelijk, die snelle breuk met een vriend, die one night stand waaruit een kind is geboren? Hoe leef je verder na een moment waarop je opzettelijk niet hebt ingegrepen terwijl er voor je ogen een misdaad werd gepleegd? Al die afscheidsmomenten worden gekleurd door gevoelens van bitterheid, spijt of woede. Ook als ze jaren later weer uit de krochten van het geheugen naar boven komen. Als het rood, oranje, paars met elkaar vloeken blijven ze de herinnering verzieken.

Er wordt in deze verhalen teruggekeken op een leven dat zijn voltooiing nadert

Ook in zijn eerdere werk dacht Schlink na over morele dilemma’s van schuld en boete, waarheid en bedrog, leugens en verraad. Niet voor niets combineerde hij zijn hoogleraarschap openbaar recht en rechtsfilosofie met zijn schrijverschap. Dat soort complexe vraagstukken komt steeds terug in zijn literaire werk. Steeds liet hij zien hoe weinig eenduidig de waarheid is, hoe de waarneming van de een botst met de observatie van de ander. Het geheugen is onbetrouwbaar, de herinnering manipulatief, ze worden gestuurd door hoe de mens wil dat de werkelijkheid van toen eruit zag. Maar er komt een moment waarop het verleden zich meester maakt van het heden, zoals in het verhaal ‘Ouderdomsvlekken’, waarin een man overvallen wordt door hardnekkige onaangename herinneringen en wordt gedwongen terug te kijken op het verdriet dat hij vrouwen in zijn leven heeft aangedaan.

Heel lang kun je de ogen sluiten, de andere kant opkijken, net doen alsof iets niet heeft plaatsgevonden, laat Schlink zien. Je kunt het verhaal over je eigen leven steeds weer herschrijven, opnieuw vormgeven zodat het klopt met wie je bent – op dat moment in de tijd. Terugkijken, opnieuw beleven, niemand ontkomt eraan, lijkt Schlink te betogen. Ook de hoofdpersoon niet van het verhaal ‘Daniel, my brother’, waarin hij zijn conflicten met zijn overleden broer analyseert. Afslikken, loslaten – dat is het enige dat erop zit. Pas dan komt er weer ruimte voor lichtheid en vrijheid.

30-07-2021 Margot Dijkgraaf