Als het decor draait wordt Tom Lanoyes grote collaboratieboek een wurgende roman

Tom Lanoye De Vlaamse collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog is het thema van deze nieuwe, ambitieuze historische toneelroman. Maar gaat het Lanoye nou vooral om het drama of om de waarheid, om de dramatische spanning of historische accuratesse?

Een draaischijf: een mechanisch aangestuurd cirkelvormig plateau, al dan niet verzonken in het theaterpodium, waarmee binnen een oogwenk het hele decor, inclusief spelers, uit zicht kan draaien. Een dramaturgisch paardenmiddel, dat changementen versnelt en de eenheden van tijd, plaats en handeling kan doorbreken. De symboliek van de titel van Tom Lanoyes nieuwe roman De draaischijf zit ‘m in de eerste plaats in die toneelmagie. Ineens kan een personage dat nota bene stilstaat van het toneel verdwijnen, ineens kan de wereld er helemaal anders uitzien – speelbal van machinaties waar zij die de wereld bevolken nauwelijks invloed op hebben.

Zoiets overkomt Alex Desmedt, theaterregisseur en acteur en schouwburgdirecteur, invloedrijk man in de Antwerpse toneelwereld van de jaren dertig van de vorige eeuw – en verteller en hoofdpersoon van De draaischijf. Hij doet vol overgave zijn werk, brengt nieuwe werelden en tijdloze verhalen tot leven, biedt verruiming en verdieping en ontsnapping van de woelige werkelijkheid buiten. En zo overvalt het hem min of meer dat de nazi’s en de Tweede Wereldoorlog zijn land, zijn stad en zijn leven binnendringen. Of zo wil hij ons doen geloven.

‘Ik verdien een hamerslag als afscheid. Geen ruisend, suizelend, laf gezever’, meldt hij bij aanvang van zijn relaas – vanuit het graf. Desmedt is dood en wordt begraven, en niet onder grote publieke belangstelling. Verbolgen is hij over wat hem ten deel viel: ‘Ze bewezen mij eer, bezongen mijn belang, noemden mij onmisbaar, prezen de schoonheid en de talenten van mijn vrouw, zolang het althans bon ton was haar te roemen in het openbaar. Zodra het hun uitkwam hebben ze me laten vallen en haar erbij.’ Hij moet bekennen: helemaal schoon is zijn kerfstok niet, maar ánderen valt veel meer te verwijten. Hij was toch zeker niet als zijn broer, die zich een nazi-uniform aanmat en op flagrant antisemitisme betrapt kon worden – en hij was zelf nota bene met een ‘volbloed Jodin’ getrouwd?

Theatrale stijl
Met die apologie (van bedenkelijke overredingskracht) zet Lanoye zijn roman sterk in: meteen word je als lezer gedwongen mee te gaan én op je hoede te zijn voor de morele positie van deze verteller – maar van wie je ook juist een genuanceerd nieuw perspectief zou kunnen krijgen. Meegaan is in elk geval niet moeilijk: de expressieve, theatrale stijl die het handelsmerk is van Tom Lanoye (1958) is in deze roman volledig op zijn plaats. Het barst van de retorisch begaafde cliffhangers, de sappige en smeuïge bewoordingen, feestelijk bombastisch – en ook niet té veel; van de vijf bedrijven waaruit de roman bestaat, vertellen de middelste drie voornamelijk de geschiedenis.

De inspiratie van Lanoye schemert dan door. De fictieve Alex Desmedt is geënt op de werkelijke Joris Diels: de personages delen in grote lijnen dezelfde biografie. Dat begin je te vermoeden doordat niet alle scènes en voorvallen even urgent of relevant aanvoelen: de loop van het verhaal lijkt niet altijd bepaald door de dramatische betekenis van de gebeurtenissen. Veeleer voltrok de geschiedenis zich nu eenmaal zo, en loopt het verhaal dáárom zo – iets wat je bij historische non-fictie beter zou kunnen billijken dan bij deze roman, omdat het verhaal er soms door inzakt, Lanoyes vertelgave ten spijt. Is het de bedoeling dat we dit boek om zijn historische treffendheid waarderen, als geschiedschrijving? Dat helpt in elk geval: dat bijvoorbeeld de Antwerpse Cinema Rex getroffen wordt door een Duitse V2-raket, die het enorme aantal van 576 mensen doodt, maakt vooral indruk omdat dit echt voorgevallen is.

Een opmerking uit de roman zelf gaat knagen: ‘Niemand gaat naar de schouwburg om te genieten van realisme. Daarvoor blijf je thuis.’ Wanneer een van Desmedts toneelstukken onverwacht modern en onconventioneel uitpakt, geweldige recensies krijgt, en ‘gedurfd en maf’ zijn ambitie wordt, moet je constateren dat zijn relaas (en dus de roman van Lanoye, in vijf bedrijven op klassieke tragedie-leest geschoeid) daar juist wat traditioneel tegen afsteekt.

Minder realisme
Soms verlang je meer verbeelding en minder realisme – wat versterkt wordt door scènes met grote dramatische potentie die Lanoye onvergetelijk optekent, zoals een vergisbombardement op de voorstad Mortsel Oude God, met precies de juiste hoeveelheid pathos. De verwoesting wekt solidariteit onder de bevolking op, daar ‘werden ze weer gewone mensenkinderen die andere, dode kinderen in het geblakerde gezicht moesten kijken. Ik had compassie met de beide soorten kinderen, en met onszelf, de voormalige kinderen, de stokoude kinderen. Wij die het allemaal samen op ons hadden genomen om lijken en ledematen bij elkaar te zoeken als voor een duivelsoogst, en die deze beelden en geuren nooit meer zouden kunnen wegwassen uit onze hersens en de schors van ons hart.’

Net zo onvergetelijk is de politierazzia in Antwerpen – al wás die al niet meer te vergeten sinds Jeroen Olyslaegers die vereeuwigd had in diens Grote Antwerpse Collaboratieroman Wil (2016). Doordat de beschreven stadsgeschiedenis dezelfde is, is de herinnering aan die roman hier nooit afwezig (voor wie ‘m las) – en lange tijd moet de historiserende Lanoye het dan ook afleggen tegen de explosie van beladen taal en morele dubbelzinnigheid die Olyslaegers in zijn roman bood. Als je in De draaischijf denkt dat het eindspel wordt ingezet – als Desmedt en kompanen naar Den Haag genood worden om daar in de schouwburg te assisteren bij het gebruik van een draaischijf – loopt dat uit op een anticlimax. De vaardige Vlamingen worden gekaapt ter meerdere eer en glorie van Goebbels en Göring – pijnlijk, ja, maar de morele beklemming wordt daarna pas écht sterk.

Politiek rekwisiet
De laatste pakweg 120 bladzijden (van deze turf van bijna 500 pagina’s) zijn zóveel sterker dan het voorgaande – dan openbaart zich de wurgende roman die onder het uitgebreide historische verhaal schuilgaat. Dan is de oorlog voorbij en beginnen de naweeën. Dan wordt de collaboratie aan de kaak gesteld, in willekeurige processen die vooral woeste afrekening en vergelding beogen, ‘kleine garnalen en vette symbolische vissen’ werden geofferd. Dan is het alsof Desmedt zelf stationair op de draaischijf is blijven staan en de wereld rondom hem plots onherkenbaar is veranderd. De man mummelt nog dat hij ‘hooguit een artistiek-politiek rekwisiet’ was – maar dan is ook het moment gekomen waarop je als lezer zijn positie echt tegen het licht gaat houden.

Je kunt in de ‘oppoetsbeurt […] met de vlammenwerper en de hakselaar’ treffende toespelingen op hedendaagse cancel culture lezen. En tegelijk gaat het te ver om de ‘gecancelde’ Desmedt vrij te pleiten – vooral doordat Lanoye dat eindspel meesterlijk vermengt met én de vermaarde Aktie Tomaat én een climax in de verhouding tussen Desmedt en zijn vrouw, de Joodse actrice Lea. Over haar bekroop je als lezer net het gevoel dat zij wel erg schetsmatig voor het voetlicht kwam – wat de bedoeling was, en cruciaal blijkt. Het is die climax waarmee eruit komt wat erin zat, die De draaischijf een rijk boek maakt, die alsnog de hamerslag uitdeelt – waarop je dan wel lang, misschien te lang, hebt moeten wachten.

01-04-2022 Thomas de Veen