Hoe saai zou het zijn te leven in een wereld waarin iedereen dezelfde huidskleur krijgt?

Mohsin Hamid In De laatste witte man krijgt iedereen een donkere huidskleur – het is daarmee een originele ‘coronaroman’, maar Hamid biedt ook een verrassend antwoord op de vraag: hoe saai wordt de wereld als iedereen hetzelfde is?

‘Hybride mensen tonen aan dat de grenzen tussen groepen fictief zijn’, schreef Mohsin Hamid in 2014 in een essay waarin hij onderzocht wat er zou gebeuren als alles en iedereen hetzelfde was of dacht. Hij benadrukte erin dat een samenleving waarin iedereen dezelfde seksuele geaardheid, geloof of achtergrond heeft en waarin iedereen voldoet aan een opgelegde beschaving saai is.

Voor zijn nieuwste roman, De laatste witte man, kiest hij voor die saaiheid, en hij begint zijn verhaal op een vertrouwde manier: ‘Toen Anders, een witte man, op een ochtend ontwaakte, ontdekte hij dat zijn kleur was veranderd in een donker en onmiskenbaar bruin.’ Dat Anders – Hamid kiest in zijn romans vaker voor Elckerlyc-achtige namen – wakker wordt zónder de ‘onrustige dromen’ waar Kafka’s Gregor Samsa mee kampte voordat hij in een ‘monsterachtig ongedierte’ was veranderd, is typerend. In De laatste witte man zijn dromen ver te zoeken in een wereld waarin iedereen er hetzelfde uit gaat zien.

Wat gebeurt er met je als je van de ene op de andere nacht een andere huidskleur hebt? Anders schaamt en verstopt zich, gaat dan voorzichtig de straat op om te ervaren dat hij heel anders bejegend wordt, en laat zich de schrikreacties van zijn omgeving welgevallen. Als Anders na een tijdje weer op zijn werk durft te verschijnen – hij is sportinstructeur en in het land zijn er inmiddels meer gevallen van kleurwisseling – wordt hij door de baas verwelkomd met de woorden: ‘Ik had me van kant gemaakt.’

De baas is niet de enige die er zo over denkt: door het hele land plegen mensen zelfmoord na de gedaanteverwisseling, en er breken rellen uit als er steeds meer ‘gevallen’ bijkomen. Zij die nog wit zijn gaan woedend demonstreren tegen de omvolking. De rust keert pas weer als er geen wit mens meer over is.

Hamsteren
Hamids allegorie De laatste witte man is in de eerste plaats de origineelste coronaroman tot nu toe. Het zoeken naar een vaccin, de maatschappelijke onvrede, het hamsteren omdat mensen vrezen dat de supermarkten leeg raken, het online bestellen en de complottheorieën: alles komt aan bod.

Maar ook op andere vlakken is deze roman politiek. In een essay in The Guardian legde Hamid onlangs uit dat dit boek al in zijn hoofd zit sinds 9/11. Op die dag werd hij een ander persoon. Men keek anders naar hem, hij moest langer wachten bij de douane, in de trein gingen passagiers ergens anders zitten zodra hij een coupé binnenliep en op straat werd hij met achterdocht of erger benaderd. Wat er met je gebeurt als de omgeving opeens alleen afgaat op je uiterlijk terwijl je zelf niet bent veranderd, was een idee dat Hamid wilde uitwerken.

De Nigeriaanse schrijver Igoni Barrett had dat al eens bedacht in zijn roman Blackass, maar bij hem waren de rollen omgedraaid. Daar wordt in de Nigeriaanse hoofdstad Lagos op een dag een man wakker die opeens wit is (op zijn kont na, die blijft zwart). Met humor werkte Barett uit hoe de omgeving dan tegen je doet, hoe je zelf je houding aanpast om je ook te gedragen als witte man (onderuitgezakt, armen voor de borst gekruist en verveeld kijkend). Zijn roman was een soort lachspiegel die de lezer pijnlijk werd voorgehouden.

Hamid is meer van de politieke allegorie en minder van de humor – zijn roman Hoe word je stinkend rijk in het nieuwe Azië (2013) was een uitzondering. In zijn boeken gaat het om het tonen van een andere werkelijkheid vanuit het idee de lezer op te zadelen met een verbeelding van de wereld die niet de zijne is. Interessant is dat hij dat in zijn eerste romans deed door een wereld te tonen die er wel degelijk was – vanuit het perspectief van een fundamentalist, of een man die door roeien en ruiten gaat om rijk te worden – maar sinds Exit West (2017) gaat het hem om het bieden van gecreëerde werkelijkheden. Dat liefdesverhaal draaide om twee vluchtelingen die horen dat er een deur is om naar het Westen te kunnen. Wat gebeurt er wanneer figuurlijke deuren naar een andere wereld letterlijke deuren worden?

In al die romans staan de personages voor wereldbeelden, en ook in De laatste witte man ligt de politieke beladenheid er natuurlijk dik op. De titel is zoals meestal opvallend, en zal bij sommigen weerstand oproepen, zeker bij mensen die van het woord ‘woke’ in de gordijnen vliegen omdat ze bang zijn dat ze als racist worden weggezet. Hamid is echter een te slimme schrijver om zijn lezers op zo’n eenvoudige manier op de kast te jagen. Er zit een zekere opgewektheid in de roman, en hoewel er veel gebeurt, gebeurt er niets. Ja, Anders ziet er anders uit, maar zijn leven gaat gewoon door. Waar dreiging lijkt, is die er niet. Hij vindt zijn liefde, schuilt voor de buren, maar ook die doen niks, hij behoudt zijn baan en aan het slot ligt hij weer vredig in bed, alsof er een ideale wereld is ontstaan omdat iedereen hetzelfde is.

Utopie
Het knappe van de roman is dat Hamids zijn vrees dat een uniforme wereld een saaie is niet alleen plotsgewijs uitwerkt, maar dat ook doorvoert in de personages. Ze zijn allemaal in feite zo plat als een dubbeltje. Je kunt het gebrek aan psychologische diepgang betreuren, maar het plotloos schrijven over een wereld zonder hybriditeit getuigt van lef en is een geweldige vondst. Daarnaast weet hij de saaiheid van een wereld zonder verschillen om te zetten in stijl, zoals alleen goede schrijvers dat kunnen: de zinnen zijn ellenlang, beslaan soms anderhalve bladzijde alsof ze oeverloos door zouden kunnen gaan.

Na lezing ben je verdwaasd: een wereld zonder kleurverschil is een utopie als het gaat om gelijke kansen, maar is saaiheid inderdaad de keerzijde? In zijn essay uit 2014 schreef Hamid dat hybriditeit de oplossing is om een samenleving leefbaar te houden. Dat is waar, maar voor De laatste witte man geldt dat niet: daar is de eenvormigheid juist de kracht.

09-09-2022 Toef Jaeger