Boekhandels om verliefd op te zijn

Boekenvak In twee totaal verschillende boeken wordt de betere boekhandel geprezen. En ook al verkopen ze sokken en koffie om rond te komen, boekwinkels blijven een idealistische onderneming.

De echte boekhandel was nooit een succesvol zakenmodel en is nooit echt winstgevend geweest, zo valt boekhandelaar Jeff Deutsch meteen met de deur in huis. In hun achttiende-eeuwse Encyclopédie noteerden Denis Diderot en Jean le Rond d’Alembert al dat het met de boekhandel flink bergafwaarts ging. Dus kunnen we maar beter niet de zoveelste klaagzang aanheffen, betoogt Deutsch, maar kijken wat de betere boekhandel ook in de eenentwintigste eeuw toch zo uniek maakt, om dat te bewaren en versterken, zodat we ook de komende eeuwen nog in boekhandels kunnen verdwalen.

Jeff Deutsch is boekhandelaar sinds 1994, hij runt de Seminary Co-op, een bekende coöperatieve boekhandel in Chicago, die er sinds 2019 prat op gaat de eerste not-for-profit boekhandel in de Verenigde Staten te zijn. Boeken verkopen is een van de minst interessante diensten die een boekhandel te bieden heeft, schrijft Deutsch in In Praise of Good Bookstores, deels een prikkelend essay, deels memoires, deels een vat vol tips voor boekhandelaars en hun bezoekers.

Deutsch noemt zich in de eerste plaats een lezer, daar heeft zijn achtergrond in een orthodox-Joodse familie veel mee te maken. Hij groeide op tussen de boeken, hij kust uit dankbaarheid nog steeds de kaft van een boek als hij het dichtslaat. In de bezoekers aan zijn winkel herkent hij deels zichzelf. Ze zijn zoekend, maar ze weten niet altijd precies wat ze zoeken. Dát is de echte functie van een boekhandel, aldus Deutsch, een plek creëren waar lezers en boeken elkaar kunnen vinden, desnoods, maar niet altijd via de bemiddeling van een belezen boekhandelaar.

Contemplatieve gebeurtenis
Aan de hand van tientallen literaire en filosofische fragmenten – van de oude Grieken tot Gustave Flaubert en van Robert Musil tot Susan Sontag – neemt hij ons mee langs de geneugten van het lezen en de bijna meditatieve, contemplatieve gebeurtenis die een bezoek aan een goede boekhandel moet zijn. Hij doet dat door middel van enkele eigenschappen die volgens hem essentieel zijn voor een boekhandel: een herkenbare maar toch verrassende ruimte waarin de zoekende lezer kan verdwalen; een overvloed aan boeken die jaren op de planken mogen blijven staan tot ze gevonden worden door die éne lezer; literaire en culturele waarden zijn belangrijker, kostbaarder dan economische waarde; de creatie van een gemeenschap rond de boekhandel; en een gevoel van trage tijd creëren, tegen de manische obsessie met efficiëntie in. Een echte boekhandel leeft op het ritme van de natuur. En het geheim van de natuur is geduld, niet het jachtige leven van snel een boek bestellen op de site van Amazon (wat u na het lezen van dit boek nooit meer zal doen).

Klinkt dat idealistisch? Zo is het ook bedoeld. Het knappe aan het verhaal van Deutsch is dat het ondanks dat idealisme geen moment hoogdravend is, hij predikt niet, hij beweert niet de waarheid in pacht te hebben, hij loopt niet voorop in de strijd met de vuist in de lucht. Nee, hij borstelt een eloquent portret van de ideale boekhandel zoals hij die ziet, en je kan uit het boek zo tien verschillende definities samenstellen van wat een ideale boekhandel dan is. Het is een plek vol vrijheid, een geheugen van de wereld, een uitnodiging tot reflectie, een wereld vol botsende ideeën met de mogelijkheid tot begrip en verzoening. Een boekhandel mag een beetje opstandig zijn, zolang het maar met geduld gebeurt.

Want een boekhandel heeft dan wel wat weg van een detailhandelzaak, volgens Deutsch is er slechts een oppervlakkige gelijkenis. Een boekhandel is een cultureel instituut, en zou ook zo gerund moeten worden. Niet als een winkeltje dat iedere maand winst moet maken. En ja, daar zijn andere inkomstenbronnen voor nodig. Sokken, het liefst met goede literaire quotes, en koffie natuurlijk, of ansichtkaartjes, dat moet allemaal kunnen om het een beetje rendabel te houden. Maar de financiering moet ook fundamenteel anders, zoals Deutsch nu probeert met coöperatieve aandeelhouders die vooral de vrijplaats die Seminary Co-op is willen behouden, eerder dan er een cent aan te verdienen.

Tahrirplein
Hoe verduiveld moeilijk het is een boekhandel financieel overeind te houden, blijkt ook uit een heel ander boek, Mijn boekhandel in Caïro van de ondertussen in Londen wonende Nadia Wassef. Samen met haar zus en een vriendin opende Wassef sinds 2002 verschillende filialen van de boekhandel Diwan, ‘als reactie op een wereld waarin niemand meer geeft om het geschreven woord’.

Wassefs boek is veel minder literair dan dat van Deutsch, zij heeft vooral veel aandacht voor de veranderende context in Egypte, culminerend in het protest op het Tahrirplein in 2011, en de invloed die dat heeft op de winkels en hun cliëntèle. Wassef en Diwan hebben zowel voor als na de omwentelingen af te rekenen met censuur, corruptie en misogynie, en dat op een plek waar nauwelijks een markt is voor boeken. Hilarisch is haar beschrijving van een ontmoeting met een gladde zakenman die de drie vrouwen een voorstel voor nieuwe uitbreidingen komt doen, maar wel weigert hun een hand te geven. Pas veel later ziet Wassef hier een signaal in van de veranderende tijden en wordt haar verhaal ook een feministische kijk op Egypte.

Mooi aan haar boek is ook dat ze zichzelf niet beter voorstelt dan ze is. Ja, ze is soms grofgebekt, ze is een niets of niemand ontziende workaholic, ze verwaarloost haar gezin (wat zorgt voor twee scheidingen) en bespioneert haar personeel om te zien of ze niet (te veel) stelen, maar ze pleit verzachtende omstandigheden, en vaak komt ze er terecht mee weg. Ook al is haar verhaal soms net iets te zelfingenomen, maar ook dat willen we met de mantel der boekenliefde wel bedekken. Al had Jeff Deutsch het in haar geval zeker gehad over onze boekhandel in Caïro, Wassef heeft tegen alle verwachtingen en regels in door haar avontuurlijke en krachtige persoonlijkheid een boekhandel neergezet die erg dicht aanleunt tegen de ideale boekwinkel van Deutsch.

20-01-2023 Dirk Vandenberghe