Was de coronacrisis een ‘wraak van de natuur’?

Post-coronasamenleving De coronacrisis is verschrikkelijk, maar gaat tot een betere wereld leiden. Dat geluid was vooral in de eerste maanden van 2020 volop te horen. In een nieuw golfje boeken wordt weer geprobeerd de pandemie te duiden.

De coronacrisis is verschrikkelijk, maar gaat tot een betere wereld leiden. Dat geluid was vooral in de eerste maanden van 2020 volop te horen. Daarna verstomde dat een beetje, terwijl de epidemie voortwoekerde. Maar het ging niet helemaal weg.

In een nieuw golfje boeken wordt weer geprobeerd de pandemie te duiden. En groter kunnen de verschillen haast niet worden. De radicale Rotterdamse socioloog Willem Schinkel geeft in Pandemocratie een indringende analyse van de pandemiepolitiek. De optimistische Belgische filosoof Maarten Boudry en journalist Joël de Ceulaer brengen op luchtige toon oorzaken en gevolgen in kaart. De bezorgde Amerikaanse commentator Fareed Zakaria ziet nog net een uitweg in een wereld vol gevaren.

De coronacrisis is een crisis van het kapitalisme, stelt Schinkel. Ontbossing en grootschalige veehouderij vormen ideale omstandigheden voor het ontstaan van nieuwe infectieziekten. Internationale handelsstromen en reizigers brengen het virus verder.

Maar daar houdt het niet op. De ernst van de pandemie wordt ook bepaald door de reactie, en die is weer ingebed in het huidige kapitalistische systeem. Het Nederlandse beleid bewijst dat volgens hem. Dat beleid was ‘necropolitiek’, een politiek des doods. Die is erop gericht om het virus, maar vooral ook het kapitaal te laten circuleren. Kantoren en KLM moesten open blijven, aldus Schinkel. Door het rondgaan van het virus zou groepsimmuniteit ontstaan, zo was het idee. Maar het gevolg was dat duizenden stierven, een misdaad die ‘aan de wet voorafgaat’.

Dat zijn stevige teksten, Schinkel maakt zeker valide punten, maar gaat soms de grenzen van een fatsoenlijk betoog ver te buiten. Zijn provocaties zijn zo sterk dat hij zichzelf in het debat buitenspel zet.

Ook Boudry en De Ceulaer vinden het streven naar groepsimmuniteit verkeerd. De openlijke flirt van Rutte daarmee wordt door hen op een wat ironische manier behandeld. Boudry en De Ceulaer hadden sneller strengere maatregelen gewild. Maar Schinkel ziet ook in een strakkere indammingstrategie niet veel. Want nooit ‘werd duidelijk dat voorstanders van het indammen vertrokken vanuit een diagnose die de verspreiding van infectieziektes koppelt aan de kapitalistische manier om de wereld intern te verweven door haar te verdelen.’

Wetenschappers zijn volgens Schinkel in een onzalige alliantie terechtgekomen met politici. Het Outbreak Management Team omschrijft hij als iets tussen een ‘necropolitiek propaganda-apparaat en administratief doodseskader’. Dat is, voegt Schinkel er wat lafjes aan toe, geen uitspraak over de leden ervan, maar over de verhouding van kennis en macht. Want dat kennis macht is, werd in de epidemie duidelijk gedemonstreerd.

Disruptie
Ook Zakaria trekt bredere verbanden. Hij spreekt over het virus als de ‘wraak van de natuur’. Maar hij hanteert niet het kapitalisme, maar het vagere begrip modernisering als verklaring voor de toename van het aantal zoönosen.

Volgens Boudry en De Ceulaer is het virus geen wraak van, maar gewoon puur natuur. Iedereen die de pandemie als teken ziet van een scheve verhouding met de natuur, wordt door hen in de categorie van bijgelovige ‘virusknuffelaars’ geplaatst. De natuur wil ons niets vertellen en ook niet straffen, stellen zij. Zij hebben een andere boodschap over de verhouding met de natuur. ‘Beschaving is: de natuur in toom houden, aan banden leggen.’

Bij Boudry en De Ceulaer heeft de coronapandemie wel tot enige disruptie van hun wereldbeeld geleid. Terwijl ze eigenlijk overtuigd zijn van de positieve rol van de wetenschap en experts, moeten ze bekennen dat hun vertrouwen werd aangetast. Die experts hebben namelijk vooral in het begin van de crisis de ernst ervan onderschat. Maar dit was volgens Boudry en De Ceulaer maar een tijdelijk probleem. Nu moet het moet weer zijn ‘leve de experts’.

Zakaria maakt zich minder makkelijk af van deze ‘epistemische crisis’. Hij vindt dat mensen naar experts moeten luisteren, maar dat het omgekeerde ook meer moet gebeuren. Ook hij gaat dus minder ver dan Schinkel. Maar duidelijk is dat de verhouding wetenschap-publiek-politiek als een van de grote thema’s door de coronacrisis op de kaart is gezet.

Ecosocialisme
Alle schrijvers uiten dus flinke kritiek op de aanpak van de pandemie, maar wat is volgens hen de uitweg? Voor de twee Belgen ligt de overwinning van de epidemie in wetenschap en technologie. Die zullen wederom triomferen. En dat gebeurt opmerkelijk genoeg in een harmonieuze geopolitieke omgeving. ‘Vandaag is de wereld een dorp waar iedereen elkaar helpt’, schrijven ze.

Zo zonnig beziet CNN-commentator Zakaria de toestand niet. De coronacrisis kan allerlei negatieve ontwikkelingen juist verergeren, van ongelijkheid tot rivaliteit tussen de VS en China. Het Amerikaanse kapitalisme functioneert niet goed meer. Maar hij biedt een oplossing: een vrije markt met meer overheidsingrijpen, zoals in Denemarken, is het voor hem aansprekende alternatief. Verder kunnen problemen worden opgelost door mensen meer veerkracht en veiligheid te bieden, een CO2-heffing in te voeren en andere hervormingen door te voeren. ‘Het is niet nodig de bestaande orde omver te werpen.’

Volgens Schinkel is het juist overduidelijk dat die bestaande orde omver moet worden geworpen. In de laatste paragrafen van zijn boek presenteert hij zijn alternatief: de pandemocratie, een democratie die ook de economie omvat en voorbij de grenzen van de natiestaten en van de menselijke soort gaat. Een democratie voor alle vormen van leven op Aarde, door Schinkel met een hoofdletter geschreven. Dit ecosocialisme combineert de grote thema’s rond gelijkheid, vrijheid en ecologie. In zijn korte schets (‘geen blauwdruk’) komen onder meer het gedeeld bezit van productiemiddelen, collectivisering van zorg, huisvesting en onderwijs, afschaffing van gevangenis, leger en politie en van de staat zelf voorbij. Het is, al zijn het maar de grove lijnen, een beeld van een radicaal andere en betere wereld waarin de linkse idealen over alle belangrijke vraagstukken samenkomen. Tegenover de pandemie stelt Schinkel, inspiratiebron van BIJ1, de utopie. Jammer genoeg doet hij dat bijna schoorvoetend.

Als je de aannames van Schinkel accepteert, is zijn betoog logisch, rigoureus en ijzersterk. Als je daar vraagtekens bij zet, blijft er veel retoriek over, die op de pandemie is geplakt. Het beleid rond de pandemie is volgens hem immers een voortzetting van het verfoeide neoliberale bewind. De neiging van Schinkel om alles in een ideologisch kader te persen laat weinig ruimte over voor de chaos, verbijstering en onzekerheid die ook zo zichtbaar waren.

Zeker in het begin van de pandemie was er nog weinig kennis over het virus en dus ook over noodzaak of effect van maatregelen. Dat gold ook voor de nadelige gevolgen voor de economie, die volgens Schinkel steeds voorop stonden. Dat er grote fouten zijn gemaakt, dat het virus aanvankelijk werd onderschat en de voorbereiding op een pandemie gebrekkig was, dat is wel duidelijk. Of al die fouten en missers binnen de strakke lijnen vallen die Schinkel trekt, is iets anders. Zijn interpretatie zal voor sommige lezers geruststellend zijn, want die geeft één duidelijke betekenis aan de crisis: het is weer de fout van het kapitalisme.

04-06-2021 Addie Schulte