Het dramatische leven van een wetenschappelijk powerkoppel

Natuurkundigen In een sprankelende dubbelbiografie van de natuurkundigen Paul Ehrenfest en Tatiana Afanassjewa worden hun bijzondere levens afgezet tegen de roerige geschiedenis van hun tijd. In het suffe Leiden probeerden ze een nieuw leven op te bouwen.

Natuurkundigen zijn zuivere denkers, die zelden door de muzen worden bezocht. Alles draait bij hen om formules, rechte en kromme lijnen, atomen en elektronen. Dat hun vak wel degelijk van een muzische schoonheid kan zijn, besef je pas goed na het lezen van de door Margriet van der Heijden geschreven biografie Denken is verrukkelijk. Het leven van Tatiana Afanassjewa en Paul Ehrenfest.

Niet alleen weet de auteur, die zelf deeltjesfysicus is, de belangrijkste ontwikkelingen in de wis- en natuurkunde zelfs voor de grootste leek begrijpelijk te maken, ook slaagt ze er in om haar beide hoofdpersonen heel knap in hun tijd te plaatsen. Dat laatste doet ze op een bijna literaire manier, met veel psychologisch inzicht, historische kennis en gevoel voor couleur locale. Daardoor herrijzen Ehrenfest en Afanassjewa in haar biografie niet alleen als twee bevlogen natuurwetenschappers, maar ook als hartstochtelijke mensen met veelbewogen levens.

Bijzonder is dat Van der Heijden voor haar boek als eerste kon putten uit de grotendeels in het Russisch geschreven briefwisseling van beide echtelieden, die de slavist Hans Driessen voor haar vertaalde. Daarnaast dook ze uit het Ehrenfest-familiearchief ook nog twee persoonlijke brieven van Einstein uit 1933 en 1939 op, die unieke en soms ontroerende passages bevatten.

Deze biografie leest in de eerste plaats als een boeiend geschiedverhaal, dat je van het Fin de Siècle in het Habsburgse keizerrijk via tsaristisch Rusland en het Duitse Göttingen meevoert naar de beginjaren van de Sovjet-Unie om te eindigen in het suffe Leiden, waar Paul Ehrenfest in 1912 hoogleraar theoretische fysica wordt. Het gereserveerde, stijve leven aan de Leidse universiteit verbeeldt Van der Heijden als in een naturalistische roman van Marcellus Emants. Alsof haar biografie niet anders kon eindigen dan met de zelfmoord van haar mannelijke hoofdpersoon.

Denken is verrukkelijk begint eind negentiende eeuw in Wenen, waar Paul Ehrenfest (1880-1933) opgroeit in een Joods kruideniersgezin met vier grotere broers. Zijn ouders, die met een modern supermarktconcept een klein vermogen vergaren, laten hun zoons doorleren. Met als resultaat dat die jongens respectievelijk ingenieur, arts, elektrotechnicus, zakenman en natuurkundige worden. Van der Heijden zet dit geassimileerde Joodse milieu genuanceerd neer, waarbij ze een scherp oog heeft voor de maatschappelijke hindernissen, die door het antisemitisme van de Oostenrijkse adel en hogere ambtenarij voor Joden worden opgeworpen.

Einstein
In Wenen studeert Ehrenfest natuurwetenschappen bij Ludwig Boltzmann, in die dagen de beroemdste geleerde van Oostenrijk. Tijdens een college zegt deze grondlegger van de statische thermodynamica niet van zijn studenten te verlangen dat ze hun uiterste best doen, maar wel dat ze hem hun liefde, vertrouwen en vriendschap schenken. Precies dat is wat Ehrenfest later zelf als hoogleraar zal nastreven. Want alleen door met zijn studenten als vrienden te discussiëren kom je volgens hem tot nieuwe inzichten.

In 1901 vertrekt Ehrenfest als kersverse doctor naar Göttingen. In dat walhalla van de natuurwetenschappen leert hij de Russin Tatiana – Tania – Afanassjewa (1876-1964) kennen, een jonge vrouw van stand uit Sint-Petersburg, die in Rusland wis- en natuurkunde heeft gestudeerd aan een nieuwe opleiding voor vrouwen, de Bestoezjev-school. Ze delen hun wetenschappelijke passie, lezen samen Tolstoj en spelen Brahms op de vleugel. Wat wil je nog meer.

In 1907, Ehrenfest is inmiddels gepromoveerd en met Tania getrouwd, verruilt ze het antisemitische Wenen voor Sint-Petersburg. Tania geeft er wiskunde in het hoger onderwijs, terwijl Paul vriendschap sluit met Russische vakgenoten. Als ze beseffen dat de Russische natuurwetenschap nog heel ouderwets is, organiseren ze thuis kroezjoks, discussiegroepen met Russische vrienden en collega’s. Later zullen zij Ehrenfest de grondlegger van de Russische theoretische natuurkunde noemen.

Aangezien Ehrenfest in Rusland geen professoraat kan bemachtigen, beproeft hij zijn geluk in Praag. Daar staat de sympathieke Albert Einstein op het punt zijn leerstoel te verruilen voor een professoraat in Zürich, waar hij zijn beroemde relativiteitstheorie zal ontwikkelen. De mannen worden elkaars beste vrienden. Sterker nog, ze hebben elkaar nodig, zo benadrukt Van der Heijden. Ehrenfest kan bijvoorbeeld als geen ander Einsteins theorieën verwoorden en analyseren. Ook pluist hij diens formules tot in de puntjes uit, omdat zijn vriend weliswaar trefzeker in zijn aannames is, maar slordig in de details. Door die precisie draagt Ehrenfest in hoge mate bij aan Einsteins roem.

Mislukt
Van der Heijden maakt zeer aannemelijk dat in die vriendschap ook de kern van Ehrenfests ongeluk ligt. Want waar de met de Nobelprijs gelauwerde Einstein, Lorentz en Kamerlingh Onnes ieder hun eigen belangrijke ontdekkingen hebben gedaan, kan hij zelf niet bogen op een omlijnd eigen onderzoek. Daardoor voelt hij zich in toenemende mate mislukt.

Ondertussen is ook Tania gefrustreerd geraakt, omdat ze in Leiden als hoogopgeleide echtgenote van een ambtenaar niet mag werken. Ze laat het er niet bij zitten. In het grote Russische huis dat ze zelf in de Witte Rozenstraat voor haar gezin heeft ontworpen, organiseert ze meetkundecolloquia, naar analogie van de kroezjoks in Sint-Petersburg. Het huis is in de loop der jaren een intellectueel trefcentrum geworden, waar vrijwel alle grote natuurkundigen ter wereld op bezoek komen. Drank en tabak zijn er niet toegestaan, maar gediscussieerd wordt er des te meer. Ook Ehrenfests studenten genieten ervan om in zo’n ongedwongen sfeer over hun vak te kunnen praten.

Ehrenfests betekenis voor de natuurkunde ligt volgens Van der Heijden vooral in zijn vermogen om met speelse bewoordingen en socratische ondervragingen ingewikkelde kwesties glashelder aan zijn studenten uit te leggen en daar intelligente kanttekeningen bij te plaatsen. Terecht merkt ze op dat dankzij die kanttekeningen de ontwikkeling van bijvoorbeeld de quantumtheorie mogelijk sneller was verlopen. Daarnaast leidde het verbinden van mensen en ideeën, waarin ook Tania uitblonk, ertoe dat zijn studenten succesvolle internationale carrières maken.

Verhouding
Het verlangen om les te geven drijft Tania in 1925 terug naar Rusland, waar het inmiddels heel gewoon is dat vrouwen werken. Vol overgave doceert ze er aan instellingen voor hoger onderwijs. Maar ook ziet ze de keerzijde van de nieuwe heilstaat, vooral wanneer Stalins industrialiseringspolitiek een hongersnood met miljoenen doden veroorzaakt.

Opnieuw voert Van der Heijden je hier een fascinerende wereld binnen van sympathieke, grote geleerden, die weinig op hebben met hun bolsjewistische heersers, maar alles voor de wetenschap en de toekomst van hun land willen opofferen. Het ontroert je soms en dwingt vooral respect af, zeker als je beseft dat sommigen tijdens de Stalinterreur zullen worden vermoord.

Door Tania’s vertrek naar Rusland, raakt Paul van haar vervreemd. Hij begint een verhouding met een deftige Amsterdamse schilderes en overweegt een echtscheiding. Maar hij kan niet zonder Tania, met wie hij zoveel gemeen heeft. En dan zijn er ook nog hun vier kinderen, van wie de jongste Wassik het syndroom van Down heeft en in een dure inrichting zit. Met dat ventje gaat Ehrenfest op 25 september 1933 in een vlaag van depressie zijn ondergang tegemoet. Het is het dramatische slot van een bevlogen leven, dat door Van der Heijden beschreven is met gevoel voor alle finesses. Alleen al die laatste kwaliteit maakt dat deze biografie soms als een roman leest, zij het dat alles wat er in staat waargebeurd is.

2021-02-05 Michel Krielaars