Renate Rubinstein werd gevormd door de oorlog. Maar hoe?

Biografie Het leven van Renate Rubinstein werd bepaald door de oorlog. Maar hoe precies? Hans Goedkoop zoekt het antwoord op die vraag bij haar vader, die werd weggevoerd door de nazi’s.

Er ligt nog steeds geen complete biografie van Renate Rubinstein, en dat heeft Hans Goedkoop geweten. De legendarische columniste overleed in 1990 en Goedkoop kreeg de opdracht voor de biografie al zo’n kwarteeuw geleden, maar heeft tot grote frustratie van Rubinsteinadepten nog niet geleverd. Een gijzelnemer, werd hij recent nog genoemd in de inleiding van het Privé-domeindeel over haar werk door samensteller Ronit Palache. Stukje bij beetje laat Goedkoop Rubinstein nu vrij. Eerder in een boekje over haar vijftigste verjaardag, nu in Vaderskind, de oorlog van Renate Rubinstein, over haar jeugdjaren.

Een opvallende keus, want de kindertijd is nou net het deel in biografieën waar niemand echt warm voor loopt. Die tijd is niet zelden slecht gedocumenteerd, en daarbij zijn kinderen vaak enkel interessant door de volwassenen die ze later worden. Kan je wel een op zichzelf staand boek schrijven van een vormende periode, als je het eindproduct van die vorming achterwege laat?

Tien jaar voor de geboorte
Rubinstein zelf gaf, waarschijnlijk zonder het te weten, een goedkeurende aanzet voor Vaderskind door ooit te stellen dat ‘iemands vormende ervaring plaatsvindt in de tien jaar voor en na de eerste jaren van zijn geboorte.’ Een heerlijk heldere instructie voor haar biograaf. Renate wordt geboren in 1929, dus gehoorzaam stort Goedkoop zich op de tien jaar daarvoor: de jaren twintig in Berlijn, de wervelende tijd van de Weimarrepubliek, als haar ouders Willy en Hanne trouwen, en een heerlijke periode beleven als jong stel met uiteindelijk drie kinderen. Renate, het oudste meisje, en een tweeling, Gerda en Günther.

De idylle wordt vernietigd als de nazi’s aan de macht komen en Willy aanmerken als Jood. Het gezin vlucht naar Amsterdam, naar Londen, en dan toch weer terug naar Amsterdam. Waarbij opgemerkt moet worden hoe frustrerend hardvochtig het Nederlandse vluchtelingenbeleid toen al was. ‘Hoe hoger de nood hoe minder hulp.’

Even lijkt de rust weergekeerd voor de Rubinsteins, veilig genesteld in Amsterdam-Zuid, tot de oorlog ook Nederland bereikt. 10 juli 1940 wordt vader opgepakt. Maar dat is gek, want de massale en systematische Jodenvervolging begint pas twee jaar later. Hij wordt dan ook niet gearresteerd bij een razzia, maar er komen twee Duitse agenten aan de deur om hem mee te nemen. ‘Der Vati kommt bald wieder nach Hause’, drukken ze de kinderen op het hart. Erg vreemd. De ervaren Tweede-Wereldoorlogboekenlezer wordt telkens op het verkeerde been gezet. Voor de kinderen gaat daarna het leven gewoon door, die hoeven de hele oorlog niet in onderduik. „Wat is dit voor een raar verhaal”, zegt Gerda later zelf tegen Goedkoop.

Hoe vergaat het Renate in dit alles? Wat wist ze, wat dacht ze, wat vermoedde ze? We weten het niet zeker. Ze herinnert zich er zo weinig van, later. Goedkoop leunt op foto’s, op eigen onderzoek, gesprekken met Gerda en Günther, in Nederland omgedoopt tot Jan. Hij raadt, en hij vult in, bedachtzaam en met open vizier. En legt daarmee de puzzel van zijn eigen hypothese, terwijl de lezer over zijn schouder meekijkt.

Hij concludeert dat er onder de oppervlakte van dit ogenschijnlijk gelukkige gezinnetje veel angst moet hebben geschuild. Angst om uitgezet te worden, angst om opgepakt te worden. Haar ouders vertellen Renate in al die jaren niet wat er gaande is, ze houden de lelijkheid van de wereld uit haar zicht, maar al in 1938 werd ze bang dat hen iets zou overkomen. Ze krijgt slaapproblemen, waardoor ze uiteindelijk een leven lang verslaafd zal blijven aan slaapmedicatie. Er hangt onrust in de lucht. Er klopt iets niet. ‘Hoe lang duurt het voor je kinderen toch ergens gaan voorvoelen, hoe woordeloos ook, dat er iets is?’

Inlevingsvermogen
Goedkoop bouwt zijn verhaal met een enorme suspense. Hij schrijft sfeervol en met veel inlevingsvermogen, en weet de lezer, zelfs als die niet al decennia dweept met het werk van Rubinstein, in zijn zoektocht op sleeptouw te nemen. Wat moeten we met het feit dat Renate zich zo weinig over haar jeugd herinnerde? Ze heeft altijd volgehouden dat ze in de oorlog niets van die hele oorlog afwist. Klopt dat wel?

Ze leeft uit de pagina’s op als een gevoelig kind, razend slim en lastig voor haar leraren. Haar vader was, voor hij werd opgepakt, altijd degene geweest die haar de ruimte gaf zichzelf te zijn. Op de middelbare school schrijft ze al stukjes, maar dit boek is geen zoektocht naar de kiem van haar liefde voor het geschreven woord. Het is een psychologische zoektocht. Ze is dan soms een brutaal meisje, maar ze is ook een bang kind. ‘Zonder te weten waar het bang voor was, dat is het onheilspellende, maar met een kennelijke stelligheid dat het terecht was.’

Terecht blijkt die ongerichte angst zonder meer. Als de Bevrijding zich aandient, voelt zelfs die feestelijke dag een beetje unheimisch. Haar vader kan natuurlijk niet direct al terug zijn. Maar hij stuurde al een tijdje geen brieven meer uit Polen. Hij zal toch wel komen?

Hij komt niet. Niks ‘bald wieder’. Renate was misleid. En dat is de sleutel, concludeert Goedkoop. Meerdere kenners van het werk van Rubinstein, niet alleen Ronit Palache maar ook Charlotte Goulmy, hebben gesteld dat de oorlog allesbepalend is geweest voor haar schrijverschap. De vraag is dan natuurlijk, hoe precies? Goedkoop stelt dat het bedrog over het lot van haar vader Renate ertoe aanzet zich voortaan te verlaten op haar eigen angst en intuïtie. Ze zou nooit meer klakkeloos aannemen wat de buitenwereld haar vertelt.

Dat is het moment waar dit boekje de lezer achterlaat. En hoewel dit jeugdverhaal inderdaad genoeg stof tot nadenken biedt om op zichzelf te staan, wil de lezer dit intrigerende, veelbelovende meisje dan toch graag beter leren kennen.

13-05-2022 Eva Peek