De moeder van Marieke van der Pol – zo klip en klaar mogen we het wel stellen op basis van een ‘autobiografische roman’ – was als meisje een begenadigd zangeres. Ga alsjeblieft naar het conservatorium, zeiden ze tegen haar, je zult met die prachtstem nog vele oren een plezier doen. Maar de moeder durfde niet. Ze had ernstige podiumvrees, sliep niet in de weken die aan kleine optredens vooraf gingen en was ook na afloop niet rustig of tevreden. ‘Dit doe ik niet meer, klaar.’ En dus werd die moeder geen zangeres, maar huisvrouw. Ze zong nog wel, maar alleen voor haar dochters en man.

Het is een treffende illustratie van het boek waarin deze moeder is beland, dat volgens de kaft dus een autobiografische roman heet te zijn, maar dat toch vooral een boek is dat geen echte roman dúrft te zijn. Nu duiken er de laatste tijd wel meer boeken op waarvan je vermoedde dat er een goede roman uit te slaan was (neem Donald Niedekkers dagboekerige Rouw), maar bij Van der Pol, die bekendheid verwierf met eerdere boeken als Bruidsvlucht en Voetlicht, springt de voorzichtigheid van het schrijven wel erg in het oog. Neem de titel: Waterland. Tja, in die regio net boven Amsterdam groeide Van der Pol vanaf de late jaren vijftig dan op. Is die plek dan bepalend geweest voor Van der Pols vorming? Die indruk krijg je niet, Waterland is niet wat bijvoorbeeld Lelystad was voor Joris van Casteren. Staat dat woord dan ergens voor, voor iets meer dan een plaatsbepaling, dat je daar gaandeweg verwaterde of iets dergelijks? Ook niet. Daar groeiden we op. Punt. Wat zou je er anders voorop moeten zetten?

Je windt je er een beetje over op, omdat Van der Pol in haar boek wel degelijk aantoont een begenadigd literair schrijver te kunnen zijn. Dat ze in Waterland, zoals elders te lezen viel, ‘heerlijk nostalgisch’ (en dus ongevaarlijk) schrijft is volstrekte quatsch; ze heeft juist een neusje voor het belichten van de intieme, schaamteloze en ongemakkelijke herinneringen, precies het soort herinneringen waar je als lezer van literatuur op zit te wachten. Hoe ze als klein meisje aangerand werd, hoe ze als meisje de verleiding niet kon weerstaan om een buurjongetje een gat in te duwen, het sadisme van de leraren van toen, hoe haar depressieve vader wegkwijnde in een inrichting, hoe ze zich als jonge vrouw door een onbekende man naar een of ander smerig pand liet meenemen omdat ze dacht dat het zo ging, seks hebben: Van der Pol schreef het allemaal op. En dat niet alleen, ze schreef het meesterlijk op, precies en onderkoeld, en je mond valt er geregeld van open.

Maar dat gebeurt dus in flitsen, uit het niets zou je bijna zeggen, niet in een compositie die met de romankunst in verband brengt. Dat het inderdaad losse anekdotes zijn die je onder ogen krijgt, dat bewijzen ook de relativerende opmerkingen waarmee Van der Pol haar verhaal doorspekt. Ze ‘kan zich niet herinneren’ of ze toen-en-toen daadwerkelijk is gaan biechten. Dat ze nu niet meer weet wat haar moeder en tante vroeger dronken, of wat zich kort daarna, toen diezelfde twee vrouwen met elkaar gebrouilleerd raakten, ‘echt heeft afgespeeld’. Het valt maar niet te begrijpen waarom een schrijver doorlopend de angel uit een scène meent te moeten halen door ons naar het nuchtere hier en nu te halen. Kunst die niet uit de kast komt, zoiets is dit boek. Net een zangeres die een leven lang doet alsof ze niet kan zingen dus.