De beste jaren van juffrouw Brodie

Niet elke leerlinge komt in aanmerking om door juffrouw Brodie toegelaten te worden tot het selecte gezelschap dat op de Marcia Blaineschool bekend staat als ‘de Brodie-meisjes’. De onderwijzeres kiest haar beschermelingen zorgvuldig uit. Niet de slimste meisjes, maar ‘de meisjes die ze kon vertrouwen, of liever gezegd: de meisjes van wier ouders ze kon aannemen dat ze geen klachten zouden indienen over de meer progressieve en provocerende kanten van haar onderwijspolitiek’.

Want juf Brodie heeft haar eigen opvattingen over het onderwijs, en het leven. Zoals ook de zes Brodie-meisjes, Sandy, Jenny, Rose, Mary, Eunice en Monica, ontdekken. Ze mogen mee naar musea, ze komen bij haar thuis op de thee, onder de boom in de schooltuin vertelt Brodie hen over haar eerste liefde, een soldaat die in de Eerste Wereldoorlog is gesneuveld. Ze benadrukt voortdurend dat ze zich in haar beste jaren bevindt en zingt de lof van Mussolini – het boek speelt begin jaren dertig.

The Prime of Miss Jean Brodie verscheen in 1961. Het was de zesde roman van Muriel Spark (1918-2006) en zou haar bekendste werk worden. Juf Brodie is een van die zeldzame personages van wie je onwillekeurig verwacht dat ze ook buiten het boek zouden kunnen overleven. Het is geen vertederde en vertederende terugblik op onschuldige schooljaren met vroegwijze leerlingen. Soms lijkt het daar wél op. Sandy en Jenny, de twee Brodie-meisjes die de meeste aandacht krijgen, ontdekken van alles over volwassenen, en verbazen zich over seks, en het raadsel van de hartstocht. ‘Terwijl ze hun kleren uittrekken hebben ze toch even tijd om te denken, en wanneer ze even tijd hebben om te denken, hoe kunnen ze dan worden meegesleept?’

Maar geruststellend-sentimenteel wordt het nergens, daarvoor is juf Brodie te vreemd, te hard, en daarvoor is de stijl te laconiek, daarvoor schrijft Spark te onbekommerd-klinisch. Als lezer moet je je best doen, haar proza leest makkelijk, maar ze kauwt niet alles voor. Ze maakt van het ene op het andere moment sprongen in de tijd, plotseling krijg je vooruitblikken te lezen over hoe het de meisjes later is vergaan, en hoe het afliep met juf Brodie.

Door die tijdsprongen ontdek je hoe de meisjes zich in de loop der jaren langzaam losmaken van hun juf. Het kost juf Brodie meer moeite zich los te maken van de meisjes. Tot haar dood zal ze zich blijven afvragen wie haar verraden heeft. Want een van haar volgelingen zal haar verraden. Ze had ook wel iets van een messias, zoals ze onder de olm bij de school haar pupillen vertelde over het leven en de liefde. Een egocentrische messias met een eigen agenda, daar kom je ook steeds meer achter. Net als haar leerlingen zie je juffrouw Brodie steeds kleiner worden, tot ze de proporties heeft aangenomen van een teleurgesteld mensje.

Voor deze uitgave is de vertaling uit 1965 afgestoft en herzien. Goed dat het boek nu weer in het Nederlands beschikbaar is, maar de herziening had wel wat verder mogen gaan; hier en daar had een stroeve zin tot meer soepelheid mogen worden gemasseerd, en ‘nimmer’ had best ‘nooit’ mogen worden.

Spark baseerde Jean Brodie op juffrouw Kay, bij wie ze als elfjarige in de klas zat. ‘Juffrouw Kay voorspelde met grote zekerheid dat ik schrijver zou worden’, schrijft Spark in Curriculum Vitae (1992), haar memoires. Kay had een vooruitziende blik, al zal ze niet vermoed hebben dat zij zelf model zou staan voor een legendarisch personage.