Uitgever brengt schrijver in contact met verzamelaar, het klikt, schrijver schrijft boek, uitgever geeft boek uit. Dit is de korte ontstaansgeschiedenis van Gemma Venhuizens Hemelsleutel. De verzamelaar in kwestie, Ed Brinkkemper, besloot op zijn vijfentwintigste de plantenwereld te doorvorsen, beginnend bij de laagveenvegetatie rond woonplaats Zaandam. Van zijn eerste aankoop, Suringars Zakflora (1884), tot een huis vol vaak uiterst zeldzame plant- en kruidboeken.

De kern van zijn verzameling omvat ‘alle Nederlandse plantenboeken van vóór 1956, mijn geboortejaar. In het bijzonder de oude Nederlandse kruidboeken uit de 16e en 17e eeuw.’ In fysisch geograaf (alsmede biologieredacteur van deze krant) Gemma Venhuizen vond Brinkkemper de ideale beschrijver van zijn collectie. Hemelsleutel is het resultaat van keukentafelgesprekken tussen verzamelaar en leergierige leek, die enorme kennis vergaart op plantkundig terrein, maar tevens met groot gemak de boektechnische kanten van de Brinkkemper-collectie weet te belichten. We lezen over papyrus, perkament, papier, drukkers, uitgevers, houtsnijders, lithografen, papierformaten, tot en met het ‘geurenwiel’, door boekwetenschappers ontworpen om een boekengeur te analyseren.

Dodonaeus, Clusius, Plantijn

Wie in onze reukloze dagen van epidemische ontlezing komt met een boek over oude boeken, verlucht met plaatjes uit andere oude boeken, moet van goeden huize komen. Dat is bij Gemma Venhuizen het geval, je ziet het op elke bladzijde. Biografische gegevens over edities, korte levenschetsjes van groten als Dodonaeus, Clusius, Plantijn, Lobelius, Oudemans, Heukels, Jac P. Thijsse en vele anderen. Ook een niet-specialist als Abraham Blankaart (1650-1704), publicist over pokken, podagra, koffie en thee, wormen en maden, met insectbenamingen als ‘donskakker’, ‘vullisvlieg’ of ‘Stijve Piet’, komt hier voorbij als auteur van Den Nederlandschen herbarius.

Vanzelfsprekend is er ook ruime aandacht voor de grote Linnaeus, weliswaar geen vaderlander, maar hij promoveerde aan de Universiteit van Harderwijk en was twee jaar hovenier te Heemstede. Daar kreeg hij in 1736 als eerste Europeaan een bananenboom, hij zag er de Bijbelse Boom der Kennis in, ‘mede omdat de schil na het pellen een kruis vormt’. Venhuizen: ‘Mogelijk, zo speculeerden wetenschappers, hadden Adam en Eva hun naaktheid niet met een vijgenblad bedekt maar met het blad van deze Musa paradisiaca bedekt.’

Hemelsleutel is een geweldig, prachtig uitgegeven boek over kruidboeken, en ook zelf beslist kruidig. Leerzaam is Venhuizens aandacht voor de zogenaamde ‘natuurzelfdruk’ (physiantopie), waarbij al dan niet gedroogde planten werden verwerkt in de koperen drukplaat. Dit is te vinden in Thomas Moore’s The Ferns of Great Britain and Ireland. Ze koppelt dit aan een mij vooralsnog onbekende epidemie: ferne craze, de manische liefde voor varens, oftewel pteridomania, vergelijkbaar met onze 17de-eeuwse tulipomanie. Met zulke feiten kan ik weer een week vooruit.

Muur-havikskruid kan dienen als bloemhorloge (06:00 uur open, 14:00 dicht)

Heb ik niks te zeuren? Ik heb één fout gevonden, eentje maar, en dat helemaal achteraan, in haar alweer fijn leesbare notenapparaatje. Venhuizen haalt eerst nog een verlichtende anekdote aan uit een Linnaeus-biografie, over de orchidee als proto-viagra: ‘zeker maakt ze nog een halfdode man kwiek’. Fantastisch is ook wat noot 6 vertelt over de grote klit (Arctium lappa), die de Zwitser George de Mestral in 1941 het klittenband uit deed vinden. We lezen er verder dat muur-havikskruid kan dienen als bloemhorloge (06:00 uur open, 14:00 dicht), en dat het sterk ruikende kraailook de smaak van boter en rundvlees verpest, maar de smaak van leeuweriken verbetert en… Ja, en tenslotte dat ene foutje dus. Venhuizen schrijft dat Thijsse’s Hof te Bloemendaal aanvankelijk ‘Van Eedens Hof’ zou heten, naar schrijver en arts Frederik van Eeden. Terwijl het om diens vader gaat, auteur van Botanische wandelingen (1886), waarin de regel: ‘Ik, die aan de studie van onkruid een groot deel van mijn geluk te danken heb.’