Het geroofde kookboek

Hoe de nazi's de auteursrechten van kookboeken van Joden pikten

Boekenroof De nazi’s pikten de rechten in van twee succesvolle kookboeken en gaven ze onder een andere auteursnaam uit. Nu is er een boeiende geschiedenis over de oorspronkelijke schrijfster verschenen.

Alice Urbach heeft alles in zich van een romanpersonage. Het boek dat haar kleindochter, de historica Karina Urbach, over haar schreef leest dan ook als een roman. Toch betreft het een wonderlijke, waargebeurde geschiedenis, met bijrollen voor onder anderen Anna Freud, de dochter van de beroemde psychoanalyticus, Emilio Pucci, de minnaar van Mussolini’s dochter Edda, en Allen Dulles, de latere chef van de CIA.

Geen wonder dat Karina Urbach de verleiding niet kon weerstaan om dat verhaal op te schrijven. Al wist ze toen ze eraan begon niet veel meer dan de familie-anekdote dat oma Alice in de jaren dertig aan de nazi-terreur was ontsnapt dankzij haar kookkunsten. Door haar verhaal te vertellen belicht Urbach ook een tot nu toe onderbelicht onderdeel van die terreur. De nazi’s beroofden Joden niet alleen van materiële zaken zoals woningen, schilderijen en banktegoeden. Ze faciliteerden ook de diefstal van intellectueel eigendom. Waaronder de inhoud van een goed verkopend kookboek.

Bridgehapjes
Drama is er in het leven van Alice Urbach, telg uit een rijke Joodse familie, voor de oorlog al volop. Ze haalt geen diploma’s en daarom ziet haar vader haar niet staan. Als hij overlijdt, krijgt ze als enige niets uit de erfenis. Haar man heeft tal van affaires, is een gokker, en als hij zeven jaar na hun huwelijk ook overlijdt blijft ze berooid achter.

En dan ontdekt ze haar roeping: koken. Als meisje bracht ze altijd al veel tijd door in de keuken, een plek waar haar moeder nooit kwam. Alice keek naar de keukenmeiden en hoorde hen praten over ‘avontuurtjes in het wijnlokaal of de nieuwste moordverhalen uit de Kronenzeitung’.

Dankzij haar familie heeft Alice toegang tot de betere Weense kringen, waar grote soirées worden gegeven. Alice verzorgt de catering en bedenkt het concept ‘bridgehapjes’. Als vriendinnen van haar zus aangeven dat ze die hapjes ook zelf willen maken, gaat Alice naar een winkel die fornuizen verkoopt en vraagt of ze daar kooklessen mag geven. Het wordt een succes. Een andere zus is journaliste – bijzonder voor een vrouw in die tijd. Ze schrijft over huishouden en mode, om geen bedreiging te zijn voor haar mannelijke collega’s. Samen met deze zus schrijft Alice haar eerste kookboek, Das Kochbuch für Feinschmecker. Haar tweede kookboek, So kocht man in Wien!, wordt ook een groot succes.

De plaats van handeling verandert nogal eens in Het geroofde kookboek. De kracht van het boek is dat Karina Urbach op elke plek mooi de sfeer weet te schetsen. Steeds lopen daar kleurrijke hoofdpersonen rond. Eerst laat Urbach zien hoe Wenen in de jaren dertig in de greep komt van de nazi’s en hoe het net rond Joodse burgers zich langzaam sluit. Daarna verplaatst het verhaal zich naar de VS waar Otto, de oudste zoon van Alice, gaat studeren. Later belandt hij als vertegenwoordiger van een Amerikaans bedrijf in China. In 1937 weet hij in Shanghai ternauwernood te ontkomen aan een Japans bombardement, een van de eerste bombardementen in de geschiedenis waarbij veel burgerslachtoffers vallen.

Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog proberen Alice en haar andere zoon Karl Wenen te ontvluchten. Dankzij een nicht belandt ze in Engeland, in haar ogen een ‘culinaire woestenij’. Omdat veel Britse meisjes in fabrieken werken, mogen de schaarse vluchtelingen die tot het Verenigd Koninkrijk worden toegelaten in hun plaats aan de slag als dienstbode. Later zal Alice daarover schrijven: ‘Nu namen Joodse mannen en vrouwen die ooit welgesteld waren en uit de middenklasse kwamen deze taken op zich. Voor de vrouwen, die nooit eerder in hun leven hun eigen bed hadden opgemaakt of een kopje hadden afgewassen, was het moeilijk opeens de badkamervloer te dweilen! En voor mannen was het nog erger. Zij waren advocaat of bankier geweest, gewend om altijd maar te worden bediend, en nu moesten ze zelf als bediende of butler aan de slag.’

Dat is niets vergeleken bij het lot dat zoon Karl eind 1938 treft – de nazi’s zijn dan al aan de macht. Als hij een laatste document wil ophalen voor emigratie naar de VS, slaan SA’ers hem in elkaar. Op een grijze novemberdag komt hij aan in Dachau, schrijft Urbach. Als welkomstgroet laten de nazi’s hem en andere pas aangekomenen zeven uur lang in de kou in het gelid staan. Dagelijks sterven er mensen.

Rothschild-biscuit
Maar dan gebeurt een wonder. Karls broer Otto heeft in de VS machtige vrienden gemaakt, en dankzij hun inspanningen kan hij worden vrijgekocht. Na een paar gruwelijke maanden mag hij via Rotterdam ook naar de VS vertrekken.

Duitse uitgevers zochten in de jaren dertig een pragmatische oplossing voor boeken van Joodse auteurs

Karina Urbach heeft overduidelijk veel werk verzet om het verhaal van haar grootmoeder met veel details te kunnen vertellen. Het levert prachtige passages op over Violet Van der Elst, de eerste Engelse werkgever van Alice die een diep wantrouwen koestert tegen haar personeel en regelmatig rechtszaken tegen hen aanspant. Over Cordelia Dodson, de Amerikaanse vriendin van Otto en Karl, die zich ontpopt tot geheim agente en aanpapt met een minnaar van Mussolini’s dochter om bewijsmateriaal te verkrijgen dat in Neurenberg bij de processen tegen nazi-kopstukken gebruikt wordt. Over Anna Freud, die een inspiratiebron is als Alice in Engeland de leiding krijgt over een tehuis voor gevluchte Joodse kinderen.

En over Felix, de broer van Alice die ook ontkomt naar Engeland, maar vervolgens als Duits staatsburger met nationaal-socialisten geïnterneerd wordt op Isle of Man. Drie zussen van Alice overleven de oorlog niet.

In de zomer van 1949 is Alice voor het eerst weer in Wenen. Bij de etalage van een boekwinkel wordt haar aandacht getrokken door een titel die ze herkent. Ze loopt naar binnen en ontdekt dat het háár boek is, maar met de naam van een andere auteur.

Het nationaal-socialisme wordt geassocieerd met boekverbrandingen. Maar Duitse uitgevers waren creatief, ze zochten in de jaren dertig een pragmatische oplossing voor boeken van een Joodse auteur. De inhoud werd ‘geariseerd’ en er verscheen een andere naam op de kaft.

In het geval van So kocht man in Wien! werden de namen van Joodse gerechten (Rothschild-biscuit, Jaffataart) doorgehaald. Buitenlandse namen (‘filet’) verduitst. Ook in het voorwoord van Alice werd geschrapt. Zij schreef: ‘De Weense keuken heeft terecht een internationale reputatie. Ze is ongelooflijk gevarieerd, want ze heeft kunnen putten uit de bonte mengeling van volkeren in de voormalige Oostenrijks-Hongaarse monarchie, een rijk reservoir.’ ‘Bonte mengeling’ en ‘internationaal’, dat kon natuurlijk niet door de beugel.

Het verhaal van Alice is niet uniek, Karina Urbach noemt meer voorbeelden van boekenroof. Maar veel auteurs zijn niet meer in staat om te klagen. Alice doet dat wel, jarenlang, maar tevergeefs. Wel heeft ze in de VS opnieuw succes met haar kookkunsten. In San Francisco geeft ze weer kooklessen aan vrouwen, die niet alleen in haar recepten geïnteresseerd zijn, maar ook in haar levensverhaal. Dat verhaal heeft nog een juridisch staartje, maar het zou zonde zijn om dat hier te verklappen.

20-08-2021 Jeroen van der Kris