Het literatuurcongres

Deze schrijver heeft een broertje dood aan redigeren: onleesbaar en verslavend tegelijk

César Aira De onnavolgbare Argentijnse auteur César Aira kiest in zijn oeuvre, al ontelbaar veel boeken groot, altijd de vlucht naar voren. Je slaat zijn grappige, erudiete en melige romans buiten adem dicht.

Niemand weet precies hoeveel werken grootmeester César Aira sinds, pak ‘m beet, 1975 heeft gepubliceerd. Ook hijzelf niet. Tussen de tachtig en de honderd, luiden de schattingen. Aira’s boeken, zelden langer dan een pagina of honderd, verschijnen bij talloze uitgeverijen, zowel in zijn thuisland Argentinië als in de landen waar hij vertaald wordt.

Uitgeverij Koppernik bracht in Nederland recent Een episode uit het leven van een landschapsschilder uit, en nog recenter Het literatuurcongres. Vertaler Adri Boon zorgt er vakkundig voor dat men ook in het Nederlandse taalgebied volledig buiten adem de dunne romans dichtslaat.

Klonenleger
In Het literatuurcongres gebeurt namelijk nogal wat. César Aira, die vaker zijn fictieve zelf als protagonist opvoert, delft in Venezuela een piratenschat op, waardoor hij geen arme schrijver meer hoeft te zijn. Helaas heeft hij nog altijd geen wereldheerschappij in handen – iets waar hij kennelijk op uit is – daarom besluit hij tijdens een bezoek aan een literatuurcongres in Mexico de schrijver Carlos Fuentes te klonen – ten tijde van de verschijning van deze roman, in 1997, overigens nog in leven, en volgens Aira’s alter ego de enige persoon, want een ‘erkend en gevierd Genie’, die als klonenleger de wereld kan veroveren. Dat gaat niet goed, waardoor er een cartooneske ramp uitbreekt, die al even cartoonesk bestreden moet worden. Ook wordt er een totaal absurd toneelstuk opgevoerd, een amourette beleefd, een nacht gedanst.

Tussen de regels van al het grote gebeuren gebeurt eigenlijk nog meer. Alsof Aira steeds iets in een opwelling bedenkt en vervolgens een verklaring zoekt voor wat hij nu weer aan spektakel heeft neergeschreven. Dat zijn alter ego die schat, al honderden jaren voor iedereen zichtbaar omdat hij aan een touw in zee hangt, als enige omhoog weet te krijgen (een soort zwaard-in-steen-situatie) komt hierdoor: ‘Niet dat ik een genie of hoogbegaafd ben [...]. Ieder mens beschikt over geestkracht, die groot of klein kan zijn maar altijd uniek is en onvervreemdbaar bij diegene hoort. En die hem of haar in staat stelt tot het leveren van een ‘krachttoer’, [...] iets waartoe alleen die persoon in staat zou zijn geweest.’

Vlucht naar voren
In wat er over Aira geschreven wordt in pogingen zijn werk te duiden, komt steeds weer naar voren dat hij ooit eens gezegd heeft (maar waar?) dat hij het ‘fuga hacia adelante’-principe aanhangt. De vlucht naar voren. Nooit teruggaan in de tekst, maar je eigen grillen volgen, altijd iets nieuws verzinnen, daar de dag mee eindigen. De volgende dag zit je dan dus met iets nieuws in je verhaal (een piratenschat!), maar je wilt wel de schijn van juistheid op blijven wekken, dus hoe verklaar je het? Als dit inderdaad het procedé van de schrijver is, kijk je als lezer eigenlijk zo’n beetje rechtstreeks mee met de hersengymnastiek van een bijzonder grappige, erudiete en melige man die naar eigen zeggen één uur per dag schrijft en een broertje dood heeft aan redigeren.

Dus lees je alleen over een schrijver die als een ‘Dwaze Doctor’ Carlos Fuentes probeert te klonen met als doel een superieur leger van Carlos Fuentessen? Nee, je leest ook over waarom het alleen Fuentes kon zijn. Maar ook dat Aira lijdt aan ‘hyperactieve hersenen’, dat ‘alles metafoor [is] in de kinetische microscopie van [zijn] geest’. Hij voert de lezer die zijn boek probeert te kraken als een piratenschat kruimels: ‘[...] het geheel vormt een systeem waar een zodanige druk van uitgaat dat de metaforen transformeren en de delen ervan zich verplaatsen naar andere metaforen, zodat er een continuüm ontstaat. Uit deze situatie te geraken via ‘de vlucht naar voren’ vereist een grote inspanning [...] Maar het is een inspanning die ik lever op mijn voorwaarden.’

De verteller raakt regelmatig zo vervreemd van de werkelijkheid dat hij het contact ermee verliest, en dan schept hij een werkelijkheid, die plakt hij gewoon over de oude heen. Net zo echt als hij nep is. Hier is een verhaal, zegt Aira, het is helemaal niet waar, maar wel een metafoor, maar ook weer niet – doe ermee wat je wilt, dat heb ik ook gedaan!

Vulpen in je oor
Onleesbaar en verslavend tegelijk. Je moet van een puzzel houden, maar ook tegen een geintje kunnen, je moet kunnen lachen om opgeblazen situaties en misschien een oogje dichtknijpen als de schrijver zo aanwezig is in de tekst dat het net lijkt of hij eruit opstijgt om plagerig zijn vulpen net iets te diep in je oor te steken. Eigenlijk moet je ook meer van hem lezen, zoals Een episode uit het leven van een landschapsschilder, of het geweldige De schimmen uit 2013, ook vertaald door Boon. Dan zie je: het is niet dat Aira zomaar wat doet, alleen maar vooruitsnelt. Hij heeft overal tentakels en voelsprieten naar uit staan; naar werken van hemzelf en anderen, politiek, filosofie, populaire en minder populaire cultuur. Het is niet te vatten, al helemaal niet in de ballen die hier bij een recensie moeten staan. Vier Fuentessen, dus, of één piratenmunt, wat u het waard is.

30-09-2022 Roos van Rijswijk