Het schaarse licht

In Georgië is niets zo belangrijk als traditie. Die van oeverloos lange toespraken tijdens overdadige en eindeloze diners bijvoorbeeld. Of die van de onderdanigheid van vrouwen jegens mannen, waarbij echtelijk geweld, verstikkende familiebanden en bloedwraak doodgewoon zijn. Over die vrouwelijke horigheid gaat Het schaarse licht, de nieuwe roman van de Georgisch-Duitse schrijfster Nino Haratischwili (1983).

Net als in haar succesvolle familie-saga Het achtste leven (voor Brilka) uit 2014 speelt ook in dit boek de dramatische 20ste-eeuwse geschiedenis van Georgië een belangrijke rol. Opnieuw gieren grote emoties daarbij over de pagina’s. Maar iedereen die ooit in het Kaukasuslandje is geweest, weet dat ook die er traditie zijn.

Kwam in Het achtste leven de gehele 20ste eeuw aan bod, Het schaarse licht speelt zich met name af tijdens de chaotische periode direct na het uitroepen van de Georgische onafhankelijkheid in 1991. Een jaar later kreeg het land te maken met zowel een burgeroorlog in de autonome deelstaat Abchazië als met een putsch tegen de heethoofdige president Gamsachoerdia. Tegen die achtergrond moeten de hartsvriendinnen Keto, Nene, Ira en Dina zien te overleven in een wereld bepaald door tradities, waarin klootzakken van mannen hun de wet voorschrijven.

De vier vrouwen kennen elkaar van school. Samen met hun (groot)ouders, ooms, tantes, broers en zussen vormen ze een microsamenleving van waaruit het verhaal wordt verteld. Die families vormen elk afzonderlijk hechte clans met strenge regels. Haratischwili beschrijft hun onderlinge verhoudingen tot in den treure, waarbij ook de diepe wonden van de Stalin-terreur voorbijkomen. Die aanpak zorgt ervoor dat de roman, die begint in 1987 als de vriendinnen pubers zijn, tergend langzaam op gang komt. Zelfs in de hoofdstukken waarin Haratischwili overschakelt naar 2019, als drie van de vier vriendinnen elkaar na een jarenlange radiostilte in Brussel weer opzoeken, komt de vaart er niet in en krijg je sterk de neiging om het boek terzijde te leggen. Maar zodra je beseft dat ook die breedsprakigheid een belangrijke Georgische traditie is, krijgt de roman ineens een spanning die je het verhaal alsnog binnensleept en je vervolgens niet meer loslaat. Meteen vergeef je Haratischwili haar weinig opvallende stijl en haar kitscherige beschrijvingen van grote emoties.

De hel breekt los

Die omslag begint als de vriendinnen in 1991 eindexamen doen. Op het eindexamenfeest gaat Nene er vandoor met haar vriendje Saba. En aangezien Nene’s oom, de maffialeider Tapora, niet wil dat zij met die Saba omgaat, breekt vanaf dat moment de hel los.

In de ogen van de mannen in haar omgeving is Nene na haar terugkeer een slet. Alleen een huwelijk met haar playboy-buurjongen Otto kan haar reputatie nog zuiveren. In een hopeloze bui stemt ze hierin toe. Maar als Nene en Saba later opnieuw iets met elkaar krijgen, zijn de gevolgen nog rampzaliger.

Het uitbreken van de burgeroorlog en de putsch zorgen ervoor dat Georgië wegzinkt in chaos en anarchie. Straatgevechten en protesten zijn aan de orde van de dag. Maffiabendes terroriseren vanaf dat moment de burgerbevolking, die het geweld uiteindelijk allemaal slikt en zich er zelfs aan onderwerpt.

In die spiraal van ellende wordt Rati, de broer van Keto gearresteerd op de verdenking van drugshandel. Rati is inmiddels het vriendje van Dina, die als persfotograaf werkt. Samen met Keto doet zij alles om hem vrij te krijgen. Bij Rati’s bendegenoten peuteren ze 5.000 dollar los, waarmee ze de politie kunnen omkopen. Maar dat geld moeten ze afstaan om een jongen te redden die op het punt staat doodgeschoten te worden door loslopend tuig.

Om Rati alsnog vrij te krijgen, wordt Dina de minnares van Tsotne, de broer van Nene. Tsotne, die al jaren verliefd op haar is, zit bij de maffiabende van zijn oom Tapora.

Het verhaal bereikt nu een catharsis, omdat Rati niets meer van haar wil weten nu ze zich aan Tsotne heeft gegeven, ook al houdt hij nog altijd van haar. En dan schrijft Haratischwili dat ook hij een slaaf is ‘van de consequenties, van de zelfgekozen tradities, van een zelfdestructief systeem’. Je beseft nu dat niet alleen de levens van de vrouwen door die Kaukasus-tradities worden verwoest, maar ook die van de mannen die er zo hardnekkig aan vasthouden.

Emotioneel falen

Maar ook de generatie van de ouders heeft schuld aan dat emotionele falen. Dat besef je als de vader van Keto zegt dat hij zijn dochter niet tegen al dat geweld heeft kunnen beschermen. ‘Wij, die met de Sovjet-mythen zijn volgestopt, die ver van elke realiteit opgroeiden en steeds in onze microkosmos bleven, wij bleken impotente, mislukte individuen te zijn, die niets voor elkaar kregen en niets konden verhinderen.’ Het is bijna alsof het over de bevolking van het huidige Rusland gaat, die zich niet verzet tegen Poetins oorlog in Oekraïne, omdat ze evenzeer in hardnekkige mythes en tradities vastzitten.

Keto en Ira ontkomen uiteindelijk aan hun verstikkende wereld door naar het buitenland te vertrekken. Keto, die door al haar ervaringen niet meer lief kan hebben, belandt uiteindelijk in Berlijn, Ira in de VS, waar ze rechten studeert en topadvocaat wordt.

Jaren later keert Ira naar Georgië terug om er als openbaar aanklager de maffia, inclusief Tsotne, aan te pakken. Wat ze aanvankelijk niet beseft is dat ze daarmee ook de wereld verraadt waarin ze is opgevoed en vervreemd raakt van haar achtergebleven vriendinnen.

Anders dan Keto en Ira lukt het Dina en Nene niet om uit die tradities los te breken. Nene trouwt uiteindelijk met een Moskouse oligarch en wentelt zich behalve in geld ook in cynisme. Dina berust in Georgië in haar ondergang. Die wordt versneld door haar ervaringen als oorlogsfotograaf in Abchazië, wat ze zichzelf oplegt als boetedoening voor haar ‘ontrouw’ aan Rati.

In de Brusselse galerie, waar haar drie vriendinnen in 2019 samenkomen voor de opening van een expositie van Dina’s oorlogsfoto’s, concluderen ze dat die het ‘tastbare bewijs’ vormen van hun ‘verwoeste, gewonde levens’. Haratischwili weet het zo gruwelijk realistisch weer te geven dat je zodra je haar bijna 800 bladzijden dikke roman uit hebt, niets meer van tradities wilt weten.