Musch

De Fokke & Sukke-tekenaar debuteert met een historische roman over Johan de Witt. Alles draait om raadspensionaris Jacob Cats en zijn corrupte schoonzoon Cornelis Musch. Na een stroef begin komt het raderwerk in beweging.

De lijvige roman Musch van Jean-Marc van Tol is een grootse onderneming. Het is daarbij de eerste aflevering van een nog ambitieuzer project: een trilogie over Johan de Witt, een van de belangrijkste staatslieden uit de Nederlandse historie. Musch volgt de trilogie-hoofdpersoon tot die wordt verheven tot raadpensionaris en daarmee tot de machtigste politicus van noordelijk Nederland. Eerder was dat griffier van de Staten-Generaal Cornelis Musch (1593-1650), een volstrekt corrupt man, formeel weinig beduidend, maar achter de schermen trok hij aan alle touwtjes. Tijdens dit ‘bewind’ van Musch is diens schoonvader, dichter/staatsman Jacob Cats raadpensionaris.

Het grote persoonlijke drama in dit deel is hun onderlinge strijd, leidend tot de ondergang van de griffier. Politiek drama is er ook volop: de machtsstrijd van de jonge Oranje-stadhouder Willem II met de stad Amsterdam en diens mislukte aanval op de stad. Jaar van handeling: 1650. Machinaties, machtswellust, geldzucht, domheid, verraad, liefde, veel intriges, Loeve-stein-detentie, familieverwikkelingen tot en met incest. Fascinerende stof.

Musch roept de vraag op: wat voor roman is dit? Het historische genre, uiteraard. Er is echter sprake van veel uiteenlopende figuren die zelf de verteller spelen, soms zelfs in dichtvorm (Cats als memoires-poëet). De vorm waarin Jean-Marc van Tol (1967) zijn stof presenteert wisselt zo ongeveer om het hoofdstuk. In de De Witt-passages zijn de beschrijvingen van Van Tol zelf, de Musch-stukken zijn fragmenten uit ‘verdwenen, echte memoires’ van de historische griffier, ook andere vertellers ‘herinneren zich’, van een enkeling zijn dagboekaantekeningen opgenomen.

Je zou Musch ‘historische fictie’ kunnen noemen, opgediend als een bundel archiefstukken, een ‘archiefroman’. Nu zijn archieven doorgaans een soort doolhof, en dat is Musch ook enigszins. Met name in de eerste tweehonderd pagina’s bekroop mij regelmatig het gevoel te verdwalen bijvoorbeeld in de vloed aan namen. Het duurt lang voor Musch zich ‘opent’, en bij de voortdurende wisselingen van het vertelperspectief zijn Van Tols wat stroeve stijl en een overmaat aan herhalingen niet zeer behulpzaam. Tot de helft heb je het gevoel ook als lezer aan een grootse onderneming te zijn begonnen, en doemt het beeld van de twee komende delen als overmacht dreigend op.

Maar dan gebeurt het wonder dat de dichter Bilderdijk ooit ‘de machine’ noemde: alle onderdelen raken verbonden, het gehele raderwerk komt in beweging. Hier zien we in literair historicus Van Tol de schrijver opstaan, in de lezer komt de liefhebber overeind: we raken meegesleept, het genieten begint. Musch’ chantage van schoonvader Cats, de wraak die diens dochter neemt op haar kille echtgenoot, de kunstigheid waarmee de verhaalstof is gerangschikt (het woord ‘meesterlijk’ past hier), de slimme manier waarop Van Tol laat zien hoe alles en iedereen door geld worden geleid, de rol van het weer op de geschiedenis. Een van het toenemend aantal hoogtepunten is het gesprek tussen Musch en de Franse ambassadeur, tijdens een diner. Snijdende opmerkingen die terloopsheid wordt verleend door regels als: ‘Brasset nam zijn mes en prikte wat in de wortelen op zijn bord, alsof hij wilde kijken of ze gaar waren.’

Musch eindigt met de ondergang van het titelpersonage. Het volgende deel is al aangekondigd: Buat, naar de naam van de Oranjeklant die prins Willem III later zou bijstaan in diens machtsstrijd met De Witt, wat hem letterlijk de kop kostte. Als het niet zo flauw klonk (Buats beul heette Hals) zou je zeggen: we kijken er reikhalzend naar uit.