Verborgen boeken

Binnen drie maanden nadat de Duitsers in 1940 Nederland bezetten, werd Emanuel Querido gedwongen zijn uitgeverij in andere handen over te geven. De ‘verwijdering van joden uit het bedrijfsleven’ werd door de bezetter energiek ter hand genomen. Het was het begin van de nazificatie van het Nederlandse culturele leven.

Toch doorstond Uitgeverij Em. Querido – ook onder deze naam die hintte op de Portugees-joodse afkomst van haar oprichter – de Tweede Wereldoorlog. Hoe dat gebeurde, is altijd schimmig gebleven, tot onlangs in het archief van Uitgeverij G.A. van Oorschot een plastic tasje opdook met een groot aantal persoonlijke documenten van Emanuel Querido. Het was altijd zorgvuldig bewaard door Geert van Oorschot, die van 1938 tot 1944 voor Em. Querido had gewerkt. Ook veel documenten waarvan was aangenomen dat ze aan het begin van de oorlog waren vernietigd, zaten er bij. Geert van Oorschot heeft altijd gezwegen over de door hem bewaarde documenten.

In Verborgen boeken reconstrueren Willem van Toorn, Arjen Fortuin en Hugo van Doornum de geschiedenis van de uitgeverij tijdens en kort na de bezetting aan de hand van de inhoud van het tasje. Gaandeweg wordt duidelijk hoe de uitgeverij, ondanks de economische malaise en de pesterijen en roofacties van de bezetter, door de oorlog heen wist te laveren. Dit gebeurde zo slagvaardig dat het bedrijf na de bevrijding meteen een vliegende doorstart maakte en snel uitgroeide tot een van de meest toonaangevende literaire uitgeverijen van Nederland. Querido zelf maakte het niet mee. In 1943 werd hij met zijn vrouw gedeporteerd en vermoord in Sobibor.

Schokkend

De auteurs presenteren de vondst van het tasje als ‘schokkend’. Even denk je daardoor dat er een ongemakkelijke waarheid over Van Oorschot aan het licht komt. Zijn bewonderaars kunnen gerust zijn. Het is vooral aan hem te danken dat de uitgeverij kon voortbestaan.

Van Oorschot kwam in 1938 als vertegenwoordiger in dienst bij Querido. De uitgeverij draaide op succesauteurs als A.M. de Jong en A. den Doolaard, en was vanaf 1933 onder de vlag Querido Verlag een belangrijk toevluchtsoord geworden voor Duitse exil-schrijvers als Alfred Döblin, Joseph Roth en Klaus Mann. Het zakelijk instinct en organisatievermogen van Van Oorschot werd al snel onderkend, en toen Querido zich in 1942 helemaal uit zijn uitgeverij terug moest trekken, was het Van Oorschot die van hem de dagelijkse leiding toebedeeld kreeg. Querido verzocht hem goed te zorgen voor weggezuiverde werknemers en voor auteurs die door een publicatieverbod zonder inkomsten zaten. Hij moest ook voorkomen dat de uitgeverij ooit ‘foute’ boeken zou gaan uitgeven. Met veel geschipper en geritsel slaagde Van Oorschot in die taak: de uitgeverij draaide door, en met het uitventen van oude voorraden en clandestiene uitgaafjes werd de zwarte kas gespekt, waarmee individuen ondersteund werden.

Ondertussen zorgde Van Oorschot ook goed voor zichzelf. Hij genoot een fors salaris en had een riante schadeloosstelling afgesproken voor het geval de onderneming zou ophouden te bestaan. Zijn handelsinstinct leefde hij uit in lucratieve zwarte transacties, vooral met middenstanders die aan een boekenverslaving leden. Zelfs tijdens de hongerwinter beschikte hij volop over brandstof, voedsel, drank en sigaren. Hoe dat precies in zijn werk ging, is altijd wat duister gebleven. Van Oorschot vertelde zelden over dit deel van zijn verleden. Het tasje biedt daarover evenmin nieuwe informatie.

Onkunde of luiheid

In juni 1944 werd de uitgeverij op last van de bezetter alsnog geliquideerd. Van Oorschot werd toen al enige tijd voor de voeten gelopen door een Verwalter, de Nederlandse nationaal-socialist Reinier van Houten, die uit onkunde of luiheid geen oog had voor zijn handeltjes. Zo kon Van Oorschot zelfs in de dagen dat Van Houten de opheffing van de uitgeverij in gang zette, nog wat zaken gedaan krijgen die een latere doorstart kansrijk maakten. Hij handelde daarmee geheel in de geest van Emanuel Querido.

Een van de weinige verhalen die Van Oorschot over zijn Querido-jaren vertelde ging over hoe hij in juni 1944 een politiebeambte die de uitgeverijvoorraad ter vernietiging in beslag kwam nemen ervan overtuigde dat die boeken beter op het politiebureau bewaard konden worden. Zo geschiedde: een partij boeken ter waarde van 17.000 gulden belandde in de politiekelders om na mei 1945 weer op te duiken.

Ook drukkers wisten flinke voorraden aan het oog van de bezetter te onttrekken. Zo kon Querido kort na de bevrijding als een van de weinige uitgeverijen de boekhandel weer bedienen. Van Oorschot startte met het kapitaaltje dat hij bij Querido had verdiend zijn eigen uitgeverij.

Wat maakt de inhoud van het in 2013 teruggevonden plastic tasje nu zo schokkend? Het is vooral de opeenstapeling van stille getuigen van de ondergang van Emanuel Querido. Zo laten de vele documenten die in het boekje zijn afgedrukt zien met hoeveel bureaucratische ijver, precisie en gewekte valse hoop de bezetters hun dodelijke machinerie in gang zetten.

Querido voorvoelde het lot van zijn bedrijf. Hij besloot het overeind te houden door zich er zelf bijtijds uit terug te trekken en betrouwbare bewindvoerders in de arm te nemen. Ondertussen vergat hij zichzelf in veiligheid te brengen.

Waarom heeft Van Oorschot de inhoud van het tasje verborgen gehouden? Niemand die het weet. Misschien wachtte hij alleen maar op het juiste moment. Om er een lekkere dreun mee uit te delen. Eventueel postuum.

Verborgen boeken vertelt dit vergeten hoofdstuk uit de uitgeverijgeschiedenis in ieder geval zonder opsmuk en heel gedetailleerd.