Zusters

Op een paar uitzonderingen na is de hedendaagse Oekraïense literatuur misschien wel interessanter dan de Russische. Dat blijkt alleen al uit de voortreffelijke schrijvers die sinds de Russische invasie van dat land in 2014 in vertaling verschijnen. Een van hen is Oksana Zaboezjko (1960), van wie onlangs twee boeken verschenen: de verhalenbundel Zusters en de essaybundel Mijn langste boektournee. Beide handelen over de huidige oorlog in Oekraïne en dan vooral over de lange aanloop daartoe.

Zo laat Zaboezjko in ‘Zusje, mijn zusje’, het eerste verhaal uit Zusters, subtiel zien hoe het er in Oekraïne aan toeging toen het nog deel uitmaakte van de Sovjet-Unie. Ze doet dat aan de hand van een volwassen vrouw, Darka, die over haar leven vertelt. Al het leed dat je als lid van de Oekraïense intelligentsia onder de communistische dictatuur kon treffen komt in haar relaas achteloos voorbij, wat het des te gruwelijker maakt. Dat gebeurt bijvoorbeeld aan de hand van de abortus van de moeder van Darka, waardoor het meisje op haar vijfde van een zusje wordt ‘beroofd’.

Darka’s moeder is tijdens die abortus zo agressief behandeld dat ze geen kinderen meer kan krijgen. Voor straf, omdat haar man er Oekraïens-nationalistische meningen op nahoudt. De vrouw is daarna gebroken. Ze lijdt aan nachtmerries, waarvan Zaboezjko er een in een bijna paginalange, poëtische zin beschrijft. Vervolgens maakt ze een vloeiende overgang naar het leed van Darka’s vader, die twintig jaar eerder naar de goelagkampen in Siberië is gedeporteerd, waar hij jarenlang gevangen zat. En ook na zijn vrijlating laat het regime hem niet met rust. Regelmatig doet de KGB huiszoekingen om hem te dwingen ‘mee te werken’, wat hij natuurlijk weigert.

Darka is er als kind ooggetuige van. Ze troost zichzelf door een zusje te verzinnen, dat ze Ivanna noemt. Zij is haar imaginaire bondgenoot, die haar moet helpen te overleven.

Dat dit lukt, blijkt uit het volgende verhaal, ‘Meisjes’, waarin Darka in het post-communistische Rusland terugblikt op haar middelbare-schooljaren in de Sovjet-Unie. Het is een verhaal over schaarste en afgunst, over verraad en desillusie.

Alles draait om Darka’s vroegrijpe vriendin Leentje, die op een feestje een stukje uit de voorhuid van een klasgenoot heeft gebeten en van school wordt gestuurd. Leentje heeft dan al een verhouding met de gymleraar van wie ze een kind krijgt.

Het verhaal speelt zich af aan de vooravond van een schoolreünie, waarop Darka Leentje hoopt terug te zien. Ze heeft haar vriendin indertijd laten vallen en voelt zich schuldig over haar verraad, dat kenmerkend was voor het dagelijkse leven in de Sovjet-Unie.

Russische propaganda

In het derde verhaal, ‘Album van Gustaaf’, draait alles om de Oranje-revolutie van 2004 en de naïviteit van het Westen, dat toen maar niet wilde inzien wat Rusland werkelijk met Oekraïne voorhad. Het leest als een prelude op het vijfde verhaal, ‘Na de derde bel geen toegang tot de zaal’, waarin Zaboezjko de chaos in de jaren na 2014 belicht. Dit keer stelt ze een 45-jarige jazz-zangeres in de overgang centraal, die zich de concurrent van haar jonge dochter voelt, die net ongesteld is geworden. Ze treedt op aan het front om de soldaten moed in te zingen, maar beseft dat ze als oudere vrouw niet meer meetelt, ook al is ze gelukkig getrouwd.

Dat negatieve gevoel wordt versterkt door het bericht dat haar ex-man is overleden, die zich de afgelopen jaren voor het karretje van de Russische propaganda in Oekraïne heeft laten spannen. Toen ze nog samen waren heeft hij haar zelfs geprostitueerd om van een Russische criminele schuldeiser af te komen.

Uit alles blijkt haar angst voor het leven, die Zaboezjko raak neerzet. Als ze zich uiteindelijk verzoent met haar lot en dus met haar dochter, is ze blij dat de kinderen van nu, anders dan zij in haar jonge jaren, geen kinderen meer zijn. ‘Ze zijn niet bang om te leven en niet bang om te sterven als het moet: ze weten dat ook dat bij het leven hoort.’ In de huidige oorlog wordt daar dagelijks het bewijs voor geleverd.