Waarom vrouwen in de filosofie en klassieke literatuur ten onrechte werden gedegradeerd tot randfiguren

Filosofie Twee boeken tonen hoe de vrouw in de klassieke literatuur en de filosofie werd gedegradeerd tot randfiguur. Hoog tijd voor rehabilitatie, menen de auteurs.

Medusa? Dat is toch een boze vrouw? Een slangenmonster? De naam zal bij velen geen positieve associaties oproepen. In films als Clash of the Titans (1981) en Percy Jackson & the Olympians (2010) wordt ze geportretteerd als een sluipend wezen met groene ogen en zwarte kronkelende gifslangen op haar hoofd. Wie haar aankeek, veranderde in steen. De dochter van zeegod Phorcys en het zeemonster Ceto had dit voorkomen volgens de films aan zichzelf te danken. Ze werd gestraft door de godin Athena omdat ze de liefde had bedreven met de god Poseidon.

Het verhaal van Medusa staat niet op zichzelf. In haar nieuwste boek De kruik van Pandora beschrijft de Britse classicus en komiek Nathalie Haynes, hoe de vrouw in de klassieke literatuur veelal gedegradeerd wordt tot randfiguur, vaak met een ‘boosaardige schaduw’ om haar heen. Zoals de Griekse Klytaimnestra, die bekend werd als ‘de slechtste echtgenote die een man zich kon wensen’. Dat ze gedwongen werd te trouwen met Agamemnon, die haar twee kinderen en man vermoordde, lijkt in de vertellingen van haar verhaal slechts bijzaak.

Vrouw als randfiguur
Het idee dat vrouwen in verhalen altijd randfiguren zijn geweest, is niet alleen zichtbaar in de klassieke literatuur. Volgens de Amerikaanse filosofen Rebecca Buxton en Lisa Whiting heeft ook de wetenschap de neiging om mannen serieuzer te nemen. Plato, Descartes, Aristoteles, Kant: in de academische syllabus is geen vrouw te bekennen. Uit frustratie werd hun verzamelbundel De filosofes geboren. Wie het boek leest ziet al snel dat vrouwen in het mannenbolwerk van de filosofie ondergesneeuwd zijn geraakt of soms letterlijk de mond werden gesnoerd. Zo werd de Egyptische filosofe Hypatia met Griekse potscherven opengereten en daarna in de brand gestoken.

Als het dus aan de schrijvers van De kruik van Pandora en De filosofes ligt, is het hoog tijd dat deze vrouwelijke denkers en mythische figuren worden gerehabiliteerd. Zo analyseert Haynes hoe tien bekende ‘mythevrouwen’ in de geschiedenis beschreven zijn en weet ze met humor en via onderzoek de veelal stigmatiserende verhalen over deze vrouwen te ontkrachten. Zo blijkt hoofdpersoon Pandora in de Elegieën van Theognis geen doos met onheil te openen, maar een kruik gevuld met deugden, waaronder vertrouwen en zelfbeheersing. Ook Buxton en Whiting rekenen af met stigmatiserende ideeën over vrouwen in de filosofie.

Ze vroegen twintig vrouwelijke denkers uit verschillende delen van de wereld om elk een hoofdstuk te wijden aan het leven en werk van een vrouwelijke filosoof. De meesten van deze denkers werden door hun mannelijke tijdgenoten als ‘geleerde dames’ of ‘activisten’ bestempeld, maar De filosofes laat zien dat deze vrouwen veel meer zijn dan dat: ze leverden een rijke intellectuele bijdrage aan het gedachtegoed door filosofie te doorvlechten met literatuur, poëzie, sterrenkunde en wiskunde.

Opvallend is de wijze waarop beide boeken beschrijven hoe het beeld van de vrouw door de jaren heen is veranderd. Zo werd volgens Haynes het demonische beeld van de vrouw in de klassieke literatuur pas vrij recent aangewakkerd. Ze beschrijft hoe de rampspoed die Pandora over de wereld had uitgeroepen, in eerste versies van dit verhaal werd veroorzaakt door Prometheus’ diefstal van het vuur uit de hemel. Pas in de negentiende eeuw ontstond het beeld van Pandora als veroorzaker van alle ellende, omdat ze volgens schrijver Nathaniel Hawthorne zo’n ‘akelig ondeugend wicht was’. In De filosofes merken Buxton en Whiting eenzelfde ontwikkeling op. De Chinese Ban Zhao (45-120 voor Christus) werd tijdens haar leven beschouwd als één van de belangrijkste vrouwen van China. Ze was historicus, filosoof en schrijver en had politieke macht binnen het keizerlijk hof. Toch best opmerkelijk als je beseft dat vrouwen eeuwen na haar dood werden uitgesloten van academische participatie.

In relatie tot de man
De filosofes stelt op één vlak wel teleur. In de inleiding beschrijven de auteurs hun frustratie over de vermelding van vrouwen in de filosofie: ‘vrouwen worden vaak maar zijdelings genoemd, meestal in verband met de mannelijke collega met wie ze samenwerkten of een relatie hadden.’ In hun boek moet dat anders zijn, stellen zij, maar toch wordt bij veel filosofes nog steeds de relatie met mannelijke filosofen beschreven. Edith Stein verwierf bijvoorbeeld bekendheid door ‘promotor Edmund Husserl’ en Simone de Beauvoir werd beroemd doordat ze een ‘intellectueel paar’ vormde met Jean-Paul Sartre. De bijdrage van vrouwelijke filosofen lijkt in sommige hoofdstukken daardoor opnieuw bepaald door mannen.

Ook Haynes weet het belang van de ‘mythevrouwen’ niet altijd in woorden te vatten. Ze laat de lezer graag zelf een oordeel vellen, maar haar argumentatie blijft daardoor oppervlakkig. Zo laat ze de lezer in het ongewisse over het belang van Helena’s verhaal door te schrijven: ‘Waarom zouden we haar verhaal niet willen horen?’

Toch zijn deze boeken de moeite waard voor iedereen die zich op laagdrempelige wijze wil onderdompelen in de wereld van de filosofie en de klassieke literatuur. Hoewel beide boeken door academici zijn samengesteld, zijn ze in tegenstelling tot veel academische teksten niet afstandelijk gebleven. Humoristische anekdotes en persoonlijke levensverhalen zorgen ervoor dat beide boeken goed leesbaar zijn. Hoewel deze boeken er misschien niet voor zullen zorgen dat de stem van de vrouw nu volledig tot zijn recht komt, doen ze wel een poging ‘de leemte enigszins te vullen’. Wellicht dat de ‘monsterachtige’ reputatie van Medusa in de toekomst dan iets meer nuancering bevat. Als het aan Haynes ligt in ieder geval wel: haar nieuwste boek over Medusa komt 15 september uit.

09-09-2022 Nina Folkerts