Grenzen De Noorse schrijfster Erika Fatland reisde langs de 20.000 kilometer lange buitengrens van Rusland en zag hoe dat land zich tot op de dag van vandaag blijft uitbreiden.

Het hek had altijd een paar honderd meter ten noorden van het huis van Dato Vanisjvili gestaan, maar op een ochtend lag het plots aan de zuidkant. Sindsdien staat zijn huis in de door Rusland gesteunde separatistische deelrepubliek Zuid-Ossetië, in plaats van in Georgië. Maar terug kan Vanisjvili niet zomaar, terwijl zijn familie aan de andere kant woont. ‘Mijn dochter komt vaak langs, en dan staat ze aan de andere kant van het hek te huilen.’ De bejaarde houdt zich sterk, maar in feite is de situatie ‘geen leven’, zegt hij. Hij wordt scherp in de gaten gehouden door Russische soldaten. ‘Ze hebben gedreigd me te arresteren als ik met buitenlanders of journalisten praat.’

Het grootste land ter wereld dat zijn invloedssfeer geniepig nog verder uitbreidt, de lokale bevolking die het maar heeft te slikken: het is niet de enige keer dat we in De grens van Erika Fatland (1983) deze elementen tegenkomen. Het relaas van Vanisjvili is typisch voor de verhalen die de Noorse schrijfster optekent tijdens haar maandenlange reis langs de Russische grens, op zoek naar antwoorden op de vragen: hoe is het om Rusland als buurland te hebben, nu en in het verleden? Hoe kijken de inwoners van de omringende landen, die vaak een lange en bewogen geschiedenis met Rusland hebben, naar hun buurman?

Ambitieuze opzet

De grens is het recentste project van de polyglotte Fatland, die al langer een fascinatie koestert voor de periferie van Rusland: eerder schreef ze over de voormalige Sovjetrepublieken in Centraal-Azië en over het schooldrama in Beslan. Het nieuwe boek is in opzet het meest ambitieus: de Russische landsgrens is met 20.000 kilometer de langste ter wereld, en Fatland neemt haar invalshoek bloedserieus. Ze slaat geen land over – ook Noord-Korea niet, dat slechts negentien kilometer aan Rusland grenst. Ze regelt bovendien een boottocht over de Noordelijke IJszee, langs de noordgrens (in Rusland zelf komt ze maar zo’n vijf pagina’s).

Grenzen zijn altijd de uitkomst van allerlei historische krachten, weet ook Fatland, en ze gebruikt haar reis dan ook voor een groot deel voor een alternatieve, niet-chronologische (maar glasheldere) historie van Russische expansie. In hoog tempo en in onopgesmukte taal gaat ze van de kolonisatie van Siberië door pelshandelaren naar de val van de Sovjet-Unie. Alles komt voorbij: de barre expedities richting Alaska (die de Russen in de 19de eeuw tot in Californië brengen), de constante zoektocht naar ijsvrije havens en de forse vernederingen, zoals de overheersing door de Mongoolse horde – die Fatland verfrissend vanuit Mongools perspectief vertelt.

Af en toe laat Fatland zich wat afleiden door haar eigen ervaringen en enthousiasme, waardoor Rusland wel erg ver uit beeld verdwijnt

Op toegankelijke wijze krijg je zo een beeld van hoe Rusland zijn huidige, gigantische omvang heeft gekregen. En net wanneer de geschiedenis wel erg de overhand dreigt te krijgen, schakelt Fatland naar het heden. Daar maakt ze in persoonlijke reisreportages de balans op: hoe is de huidige relatie tussen Rusland en het buurland, en wat is er te vinden van het verleden?

Afgedekte ramen

Dat levert vooral in Europa indrukwekkende stukken op. Zo neemt Fatland de tijd om de verwoesting te beschrijven in het door oorlog geteisterde Oost-Oekraïense Donetsk. Goed gevonden is ook het bezoek aan het Finse Porkkala, iets ten westen van Helsinki, dat vanwege een legerbasis tot 1956 Sovjet-grondgebied bleef: Finse treinen die door het gebied reden, moesten hun ramen afdekken. Vandaag de dag is er van de basis vrijwel niks meer over, maar de Russen zijn terug – als nostalgische toeristen.

Af en toe laat Fatland zich wat afleiden door haar eigen ervaringen en enthousiasme, waardoor Rusland wel erg ver uit beeld verdwijnt. Zo krijgt in Mongolië de hedendaagse relatie met Rusland nauwelijks aandacht. En de korte grens en beperkte Russische invloed in Noord-Korea rechtvaardigen nauwelijks het uitgebreide reisverslag dat ze hier optekent. Natuurlijk zijn Fatlands ervaringen in deze streng gesloten dictatuur fascinerende en sappige lectuur, maar een rode draad is hier ver te zoeken.

Toch overheerst aan het einde, staand op het punt waar Noorwegen, Rusland en de Noordelijke IJszee elkaar treffen, vooral respect voor deze mammoetklus. Op haar hoofdvraag komt Fatland dan nog nauwelijks terug. Maar de lezer heeft dan inmiddels genoeg geweld, spanningen en bevroren conflicten gezien om zijn eigen conclusies te kunnen trekken.