Deze journalist vluchtte undercover mee met vluchtelingen uit Afghanistan

Afghanistan De Canadese journalist Matthieu Aikins besluit samen met zijn Afghaanse tolk te vluchten naar Europa. Het levert een schrijnend tijdsbeeld op van de Europese vluchtelingencrisis.

Zoals Nederland op 1 maart nog tolken met hun gezinnen uit Afghanistan op vliegveld Eindhoven verwelkomde, zo had de jonge Afghaanse tolk Omar gehoopt op een visum voor de Verenigde Staten. Want had hij tijdens gevechten in zijn vaderland niet als tolk gewerkt voor de Amerikaanse Special Forces, USAID (United States Agency for International Development) en mijnopruimingsdiensten? Helaas ontbrak het hem aan bewijs daarvan: geen arbeidsovereenkomsten met de Amerikaanse overheid die hij kon overleggen.

Omar – om veiligheidsredenen niet zijn echte naam – werkte niet alleen voor de Amerikanen, hij was sinds 2009 ook de vaste tolk van de Canadese journalist Matthieu Aikins die als freelance oorlogscorrespondent in de regio werkte. Maar na zeven jaar was Aikins opgebrand en wilde hij het land verlaten. Omdat zijn tolk een vriend was geworden, wilde hij hem niet achterlaten. Daarom deed hij hem een voorstel: samen vluchten – Aikins vermomd als Afghaanse migrant – en de kosten zou hij voor zijn rekening nemen. Het voorstel was niet alleen een vriendendienst, Aikins bedacht tegelijkertijd dat het hem de mogelijkheid zou bieden de ondergrondse vluchtelingenwereld van binnenuit te beschrijven.

De tolk van Kabul is hiervan het indrukwekkende resultaat. Aan het begin van het boek stemt de tolk in met het voorstel, maar niet voordat zijn ouders in veiligheid zijn gebracht (in Istanbul) en hij verloofd is met de dochter van zijn huisbaas, de veel jongere Laila. Dat laatste lukt niet, omdat haar vader geen toestemming geeft. Maanden van stiekeme ontmoetingen, stalken en opnieuw een aanzoek doen vertragen het plan te vluchten. Uiteindelijk vertrekken ze, het is zomer 2016 en de juiste smokkelaar lijkt te zijn gevonden.

In Afghanistan, waar de mensen al generaties lang op de vlucht zijn voor oorlog, kent iedereen wel een smokkelaar. Ook Omar toont zich een waar deelnemer aan het ‘spel’ van loven en bieden in de meer dan schimmige wereld van het smokkelen: de rivaliteit, de valse beloftes en de bedragen die ermee gemoeid zijn. Voor 1.300 dollar per persoon kunnen Omar en Aikins via Iran naar Istanbul worden gebracht maar als het opeens via Pakistan blijkt te gaan, haken ze af omdat er te veel politie en bendes in Pakistan zijn. Ook worden ze misleid als een smokkelaar belooft hen voor 500 euro van Turkije naar het Griekse eiland Chios te brengen. Als ze voor de overtocht verzamelen op het strand, worden ze gedwongen in te stappen in de boot naar Lesbos.

Hermetisch afgesloten
De tolk van Kabul laat niet alleen van dichtbij zien wat vluchten inhoudt, maar plaatst dit ook in een politieke context. Het zogenaamd vrij kunnen reizen door Schengengebied bijvoorbeeld staat in schril contrast met het verbod voor de ‘bootmensen’ het eiland überhaupt te verlaten. De politie en Frontex hebben het vliegveld en de pont voor vluchtelingen hermetisch afgesloten. Zou het Europese vluchtelingen- en asielbeleid dan werken? Daar spreekt journalist Aikins zich niet over uit. Hij constateert, hij weidt uit, zonder oordeel, al heeft hij duidelijk geen begrip voor die dichte grenzen. De vele interessante zijpaden, of ze nu politiek zijn of verwijzen naar literatuur (Steinbeck, Calvino), verrijken het verhaal, dat leest als een roman maar helaas de bittere waarheid is. Aikins maakt van de vlucht, die bijna twee jaar duurde, dan ook geen heldendicht. Het is een schrijnend tijdsbeeld van de Europese vluchtelingencrisis in de jaren 2016-2017. Er gaat ook veel mis: Aikins wordt op het vliegveld van Istanbul aangehouden en om duistere redenen het land uitgezet. En natuurlijk is er onderweg ook twijfel. Aikins: ‘Ik wist dat ik gokte met mijn leven en mijn veiligheid, op een manier die sommige mensen niet konden begrijpen.’ Dit is een understatement – er zullen genoeg vrienden en familie zijn geweest die hem voor gek verklaarden, maar over zijn eigen familie rept hij met geen woord. ‘Een vriend’ in Triëst bij wie hij logeert en zijn laptop en paspoort achterlaat, en later ‘een vriendin’ die hem zijn paspoort op Lesbos weer terugbrengt, komen nog het dichtst bij zijn persoonlijke leven. Professionele veiligheid wellicht, die hij de jaren ervoor ook al betrachtte toen hij over Syrië schreef. Hij heeft als regel alleen te liegen of de wet te overtreden als dat voor de veiligheid van Omar en hemzelf nodig is en als hij er niemand kwaad mee doet.

Dus reist hij maanden liegend en vermomd als de Afghaan ‘Habib’ door Turkije en Griekenland – zeker in het bijzijn van smokkelaars en andere vluchtelingen mag men niet weten dat hij journalist is; als de autoriteiten dat zouden ontdekken zou Omar meteen teruggestuurd worden naar Afghanistan. Als smokkelaars het zouden ontdekken, zou hij ontvoerd kunnen worden. Ook staat hij bewust stil bij een morele kwestie. Aikins weet namelijk maar al te goed dat, ook al heeft hij zijn paspoort achtergelaten, zijn staatsburgerschap deuren opent waartoe zijn medemigranten geen toegang hebben. Soms is hij daar te gemakzuchtig in – hij speelt ‘vals’ wanneer het hem uitkomt.

Zenuwachtig
Bij het registreren in vluchtelingenkamp Moria komt zo’n moment dat Aikins zenuwachtig wordt; want wat gaat er gebeuren met zijn foto en vingerafdrukken? In Afghanistan waren zijn vingerafdrukken en irissen namelijk ook al vastgelegd door het Amerikaanse leger toen hij embedded mee mocht met militaire eenheden. Stel dat de Europeanen, na de aanslagen in Parijs in 2015, hun gegevens zouden vergelijken met die van de Amerikanen. Maar ook: stel dat ze zijn ware identiteit niet zouden ontdekken, zou dan zijn alter ego Habib door zijn leven blijven spoken? ‘Als vlees wordt omgezet in nullen en enen, kan je dubbelganger altijd in de cloud blijven.’

Om van Lesbos af te komen, worden weer smokkelaars ingeschakeld en Omar betaalt 1.200 euro om met valse papieren als Litouwer naar Athene te vliegen. Heel even wordt Habib dan weer Aikins – want onder valse naam vliegen past niet in zijn voornemen de wet niet te overtreden. Via ‘een vriendin’ krijgt hij zijn paspoort terug uit Triëst om Omar achterna te vliegen en samen weer verder ondergronds te gaan. Hier toont zich zijn gemakzucht.

Dat het vluchtverhaal voor beiden uiteindelijk goed afloopt, is het geluk waar Omar in Kabul al over spreekt, nog voordat ze zijn vertrokken: ‘Ik heb hier geen toekomst. Jij hebt een goede baan, jij hebt documenten, jij kunt gaan wanneer je wilt’, en terwijl hij uitkijkt over Kabul, voegt hij er dan aan toe: ‘Het enige wat ik heb is mijn geluk.’

18-03-2022 Margot Pol