Kijk eens wat een crisis, zie je wel dat de integratie niet werkt!

Europa De EU is altijd in de problemen. Wat moeten we daarvan denken? Drie boeken schetsen een levendig beeld van een moeizame eenwording.

Als er een dierentuin voor intellectuelen was (en waarom is die er eigenlijk niet?) dan kregen ‘eurosceptici’ de plaats van de luiaards. Er is immers een reservoir aan teleurgestelde kiezers en Europa is zo groot – dat kun je overal de schuld van geven. Je vindt euroscepsis in het parlement bij alle populistische partijen, zoals de PVV, FvD, SP, Partij voor de Dieren. Maar ook wel bij degenen die met hen in competitie zijn. Zoals Mark Rutte, die zich met een biografie van Chopin in Brussel liet fotograferen, om zijn achterban te vertellen dat hij wat beters te doen had dan vergaderen in Europa.

Eurosceptici beweren dus dat de Europese Unie moet verdwijnen, omdat die te kapitalistisch is. Of juist te multicultureel. Of te ondemocratisch, wat je vaak hoort uit de hoek van partijen als de SP of de PVV die zelf dol op sterk leiderschap zijn. En er is in de Europese politiek altijd wel een crisis om naar te verwijzen. Rond de euro of rond migratie, en anders wel klimaat. Telkens is het verhaal: kijk eens wat een crisis, zie je wel dat de integratie niet werkt! Eurosceptici maken hun punt zoals een stilstaande klok ook twee keer per dag goed staat. De Europese Unie dendert ondertussen door.

Eén maat condooms
Of niet? Luiaards zijn geen ongevaarlijke diersoort. Rolmodel voor alle eurosceptici is de huidige Britse premier Boris Johnson. Hij maakte als journalist carrière met het verhaal dat Europa één maat condooms wilde voorschrijven die de Italianen prima zouden passen, maar de Engelsen zeker niet. Met dat soort praatjes slaagde Johnson er ook in Groot-Brittannië voor de Brexit te laten stemmen. Nu hebben de Britten hun beroemde blauwe paspoort terug, al wordt het document door een Nederlands bedrijf in Polen gemaakt. En de fervente pro-Brexit Britse vissers constateren beteuterd dat ze tegenwoordig hun duurdere vangst amper nog aan landgenoten verkopen, schrijft de Vlaamse politicoloog Hendrik Vos sarcastisch in zijn nieuwste boek, Dit is Europa. ‘Britten houden niet van ingewikkelde vis met graten, ook niet als die verfijnder smaakt dan de troep die in fish-and-chips wordt gedraaid.’

Vos is in België de autoriteit aangaande Europese politiek. Hij is ook begenadigd wielrenner en winnaar van het Groot Dictee der Nederlandse taal. Als zijn boek iets is, dan is het een met liefde geschreven ode aan het compromis. Europa is immers altijd in crisis: als het niet de asielcrisis of de eurocrisis is, dan is het de terreurcrisis, de oliecrisis of de landbouwcrisis. En die crises zijn het bewijs dat de meeste politieke problemen te groot zijn om ze per land op te lossen. Altijd volgt er dus weer een extra vergadering of werkgroep, veelal aangevoerd door getalenteerde mensen, zo laat Vos zien aan de hand van een chronologische geschiedenis, gelardeerd met tientallen anekdotes over prominente Europeanen. Die anekdotes zijn niet altijd nieuw en vast ook niet altijd waar, maar erg geschikt om de eenwording van Europa tot de verbeelding te laten spreken.

Jean Monnet
Neem de Fransman Jean Monnet, een van de geestelijke vaders van de Europese samenwerking. Als zoon van een welvarende cognac-handelaar laat Monnet zijn oog vallen op een jong ding uit de achterban. Alleen, ze is al getrouwd. Maar Monnet is handig. Hij reist in stilte met haar naar Moskou en ze nemen daar, katholiek als ze zijn, eventjes de Russische nationaliteit aan. In de Sovjet-Unie is scheiden en hertrouwen immers een stuk makkelijker. Dat is een veelzeggende actie. Allicht dat juist zo’n fikser ook de Europese integratie op gang kan brengen. Hij doet dat inderdaad, door in 1958 de Franse en Duitse productie van grondstoffen in supranationale handen te brengen, in de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, de EGKS.

Nagenoeg alle gedrag van de Europese Unie is nog altijd terug te voeren op de gedachte daarachter. Namelijk dat economische samenwerking de kans op oorlog verkleint. Al met al is de Europese Unie een geslaagdere federatie dan de Verenigde Staten, in ieder geval met betere salarissen en betere wegen.

Toch is zelfgenoegzaamheid wat Vos betreft niet op zijn plek, gezien het falende buitenlandbeleid of de wijze waarop Europa met asielzoekers omspringt. Maar, zegt Vos: ‘Het eenmakingsproces is vaker wel dan niet in crisis geweest. (…) De Europese Unie is niet alleen robuuster, maar ook kleveriger dan de zwartkijkers vermoeden.’

Fascinerend is hoe weinig indrukwekkend de Nederlandse bijdrage aan de Europese integratie is in de ogen van Vos. Mogelijk omdat Belgen door hun binnenlandse taal- en cultuurgrenzen écht de hele dag moeten onderhandelen, lijken Nederlanders geen ‘ervaren polderaars’ maar horken. Joseph Luns, bijna twintig jaar minister van Buitenlandse Zaken, werd door zo’n beetje iedereen in Europa gehaat om zijn arrogantie. Als ik denk dat ik zielig ben, zei de Duitse bondskanselier Konrad Adenauer, dan denk ik aan mevrouw Luns, die heeft het pas zwaar. Uiteindelijk voelde Luns zich als secretaris-generaal van de NAVO zo thuis in Brussel dat hij op slofjes door de gangen ging, tekent Vos vergoelijkend op.

Ruud Lubbers beledigde Helmut Kohl tot op het bot door de Duitse eenwording tegen te willen houden in 1989, met onder meer verwijzingen naar de nazi’s. De conferenties van Maastricht (1991) en Amsterdam (1997) liepen door gebrekkige Nederlandse diplomatieke voorbereiding maar net goed af. Wim Kok belde in 2001 zelf aan bij Downing Street 10, uit vrees genegeerd te worden tijdens geheim beraad belegd door de Britse premier Tony Blair (‘Hij kreeg nog een stuk van het dessert’). Jeroen Dijsselbloem disciplineerde Griekenland op commando van de Duitse minister van Financiën Wolfgang Schäuble.

Copieus lunchen
Wie wel meer wil weten over de Europese Unie maar weinig tijd heeft, wordt bediend met het vermakelijke Het Brusselse Moeras van de gelouterde journalisten Tijn Sadée en Bert van Slooten. Ze geven aan de hand van terloops opgeschreven memoires veel informatieve inkijkjes in de machinekamer van de Europese politiek, hoe het armpje drukken tussen de Europese Raad, de Europese Commissie en het Europese Parlement er in praktijk uit ziet. Ze stippen ook veel Brusselse uitgaansgelegenheden aan, waar te lunchen en waar te borrelen. De lezer voelt zichzelf al snel een ingewijde. Jammer is wel hoe Sadée en Van Slooten fraude en draaideurlobbyisme bijna net zo terloops behandelen, als onhebbelijkheden vergelijkbaar met copieus lunchen en vreemdgaan. Die oudejongenskrentenbroodtoon schept soms de sfeer van een studentenjaarboek.

Belangrijker kritiekpunt is dat integratie wel voor vrede zorgt, maar weinig zegt over hoe de koek verdeeld wordt, en dat komt niet echt aan de orde.

De journalist Lise Witteman (De Groene Amsterdammer, Follow the Money) vestigt in Sluiproute Brussel juist uitdrukkelijk de aandacht op de lobbypraktijken in de Europese Unie ten tijde van de eerste drie kabinetten Rutte. Witteman volgt met ambachtelijke journalistiek het spoor van besluitvorming over tabak, over de taximarkt, over privacywetgeving, over klimaatwetgeving. Het blijkt dat Nederlandse ambtenaren vooral het vuur uit de slofjes van Luns lopen voor onze multinationals.

Sluiproute Brussel is echt een spannend boek. Witteman ziet dat het in Brussel wemelt van de Nederlandse lobbyisten die amper in de gaten worden gehouden. En dat meer Europa op deze manier vooral ruim baan voor Nederlandse VVD-bewindslieden betekent, alle goede bedoelingen van groene en progressieve politici ten spijt.

Het kan best zijn dat Mark Rutte en de zijnen in Nederland soms het signaal afgeven de gewone man tegen Europa te willen beschermen, maar in Brussel hangen ze hem vrolijk te drogen. Chauffeurs, arbeidsmigranten of andere kleinverdieners hoeven niet op Nederlandse steun te rekenen. Niet alleen journalisten laten het liggen, concludeert Witteman. ‘Dit probleem reikt verder dan alleen de gebrekkige transparantie vanuit de regering. Ook waar de Tweede Kamer wél zicht heeft, of zou kunnen hebben op de Europese agenda van onze bewindslieden, voert ze haar controlerende functie helaas matig uit.’

Cynisme
Houden deze boeken het cynisme van Boris Johnson en zijn tovenaarsleerlingen in Oost- en West-Europa binnen de perken? Populisten zullen eerder wellustig wijzen op het overdadig bewijs aan achterkamertjespolitiek. En Rutte zal in de peilingen geen aansporing zien zijn twee sporenbeleid – thuis eurosceptisch en in Brussel neoliberaal – te staken.

Als de prijs van de vrede het negeren van ongelijkheid is, wordt de pro-Europese boodschap er niet makkelijker op. Deze ontleende haar gravitas lange tijd aan de Tweede Wereldoorlog. Maar nu loopt helaas elke derde corona-activist met een gele ster rond. Wat Europees burgerschap of de euro betekent, moet dus steeds meer uit de praktijk blijken. Daar is niks geks aan, alle democratieën overal ter wereld moesten en moeten zich al doende bewijzen. Maar wat kan helpen is minder bewondering voor de mensen die het voor elkaar krijgen en meer empathie voor mensen die niet de hele dag het Europese nieuws spellen of er veel te weinig van profiteren.

18-02-2022 Menno Hurenkamp