‘Een wagon vol duivels lag klaar’, staat op de achterflap, ‘maar Anton Valens (1964-2021) wilde het pas gepubliceerd zien nadat hij zich ‘bij zijn voorvaderen had gevoegd’ – en dus verscheen er nu, een jaar na Valens’ betreurde overlijden, een novelle die tot zijn beste werk gerekend mag worden. De wens roept wel de vraag op waaróm de schrijver het niet bij leven wilde publiceren. Wellicht omdat het over bestaande mensen gaat, die hem nu niet meer ter verantwoording kunnen roepen?

Niet dat dit materiaal zo ontvlambaar is – en hoewel de verteller ervoor zegt te waken de dingen ‘fabulerend weer te geven’, claimt niet ondubbelzinnig waarheidsgetrouw te zijn, laat staan non-fictief. In die spagaat zaten ook Valens’ boeken Meester in de hygiëne (2004), Vis (2009) en Het compostcirculatieplan (2016), die voortkwamen uit de werkelijkheid en die geen geweld aan wilden doen, maar toch vooral in dienst stonden van de kunst. De schrijver wilde niet tot last zijn én zonder concessies doen wat hij wilde, zonder last of ruggespraak.

Dat is in feite ook het thema van Een wagon vol duivels, waarin de naamloze verteller, een wat zonderlinge Valens-figuur, vooral de zelfverwezenlijking van zijn vriend/kennis Stanley schetst. Maar eerst maken we kennis met zijn blik op de wereld waar hij veeleer net buiten lijkt te staan dan er onderdeel van uit te maken – en toch zonder zich ervan te vervreemden. Zijn idioom weerspiegelt zijn eigenzinnige wereld- en mensbeeld: geklets heet ‘tafelkout’, na een intens gesprek, waarbij Stanley koortsachtig nadenkt, ‘getuige de zwalpende groeven in zijn voorhoofd’, is er ‘een vreemd moment van samen- en niet samenzijn, gekleurd door een labberkoelte van gêne, als na afloop van seks’. Zo schrijft niemand anders. En even eigenzinnig als geestig en trefzeker noteert hij: ‘Tussen Nadia en mijn moeder hing een spanningsveld als een opgezette vleermuis’.

Wat ook nog leidde tot die labberkoelte van gêne (zal ik dit straks nóg een keer citeren?) was dat Stanley in gezang was uitgebarsten. Eigenaardig gezang (‘steil omlaag, de bek van een onderwereldmonster in, en vervolgens klom het razendsnel omhoog, naar een heel dun, zacht lammetjesgeblaat’), waarover Stanley wil weten: zou ik dit voor een publiek ten gehore kunnen brengen? De verteller, voorkomend én toch ook wel onder de indruk, steunt hem. De rest van de novelle gaat over de eerste reeks optredens, op het podiumpje van zijn eigen ‘broedplaats’.

De shows zijn geen unaniem belachelijk groot succes, getuige de zwalpende bochten waarin de verteller zich wringt om zijn vriend niet af te vallen: de ‘verstaanbaarheid’ valt tegen, maar ‘soms deden er zich vlagen voor – de langste duurde vier of vijf seconden – dat alles aan Stanleys zangbeweging op zijn plaats viel.’ Maar ook: het voelde aan als ‘heuse, urgente, opgekropte expressie’, oprechte zelfverwezenlijking. Dit zingen móést, om onverklaarbare redenen, zoals Stanley ook onverklaarbaar geïnspireerd was door de I Tjing: ‘In een duistere passage had die gerept van een wagon vol duivels en een met vuil bedekt zwijn en hij had dat als een aanmoediging opgevat.’

Dat wagon-beeld keert, behalve in de titel van de novelle, nog eens terug, namelijk wanneer het verzamelde publiek z’n unverfroren kritische mening geeft over Stanleys zang – en de verteller zich iets realiseert, ‘als een epifanie […], een feest van vrijheid en zelfinzicht’, over zichzelf en zijn relatie tot zijn moeder. Oftewel: soms moet iets gewoon gebeuren, compromisloos, zonder te luisteren naar wat de buitenwacht ervan vindt, omdat het gevoel klopt – en je weet nooit wat het teweegbrengt.

Omdat deze hele episode met Stanley zich ogenschijnlijk afspeelde vóór de verteller zich aan het schrijverschap wijdde, kun je deze novelle ook als parabel over Valens zelf lezen. Want dat heeft hij altijd gedaan, en doet hij hier weer: compromisloos, eigenzinnig schrijven, met hart en urgentie.