‘Ook al wordt ze vervolgd’, schreef een krant in India, ‘ze is in staat hoopvol te blijven, haar sterkte ligt in haar kalmte’. ‘Haar feminisme ga ik onderzoeken’, schreef een studente op de website van de universiteit van Teheran. Een Libanees uit Tripoli schreef haar dat hij haar bewondert omdat zij de donkere kanten van de Turkse geschiedenis onthult. Een jonge vrouw uit Brussel appte dat ze zo prachtig het gedachtengoed van islam en soefisme in haar romans verwerkt en dat ze zo goed laat zien dat we allemaal onze eigen cultuur meedragen, ook al wonen we, vrijwillig of niet, niet meer in ons vaderland. Een fanclub uit Zwolle liet weten alle Cypriotische gerechten uit haar vorige roman te hebben gemaakt.

Zo veel is duidelijk: Elif Shafak (1,6 miljoen volgers op X) spreekt lezers op alle continenten aan. In een YouTubefilmpje speciaal voor haar Zuid-Afrikaanse lezers zei ze over haar nieuwe boek Er stromen rivieren in de lucht, dat het het verhaal is van drie personages die op het eerste gezicht niets gemeen hebben, maar toch innig met elkaar zijn verbonden. Het gaat over twee rivieren, zei ze, de Theems in Engeland en de Tigris in het Midden-Oosten. In het hart van haar nieuwe roman zit het Gilgamesj-epos, een gedicht in spijkerschrift van ongeveer 3000 jaar oud, uit Mesopotamië. Dat alles verbindt Shafak met elkaar via één enkele waterdruppel.

Ambitieus, veelomvattend, interdisciplinair, verspreid over meerdere tijden en werelddelen – Shafak gaat opnieuw voor de grote greep. Die keuze heeft ze bewust gemaakt. Ze begon als universitair onderzoeker in de politieke wetenschappen, vrouwenstudies en culturele studies tot ze zich realiseerde dat ze met het schrijven van romans die thema’s naar een veel groter publiek kon brengen. Nadat ze voor de uitingen van een van haar personages door de Turkse staat voor de rechter was gedaagd, werd ze bovendien activist en verhuisde ze definitief van Istanbul naar Londen.

Kostbare schat

Haar dertiende roman begint in de bibliotheek van koning Assurbanipal van Mesopotamië, in Nineve aan de Tigris, dichtbij het huidige Mosul, in 630 voor Christus. Bij de ingang staan enorme beelden, lamassu’s, half mens half dier. Wreed is de heerser, hij heeft niet alleen het bezit van de overwonnen volken geconfisqueerd, maar ook hun collectieve herinnering. Zijn kostbaarste schat is het fragment van een gedicht over Gilgamesj, gekerfd in een plaat lapis lazuli.

Aan diezelfde Tigris in Zuid-Oost Turkije wordt, vele eeuwen later, in 2014, een negenjarig Jezidi-meisje gedoopt. Bijna althans. De doopceremonie van Narin loopt in het honderd, omdat er een bulldozer, in opdracht van het regime Erdogan, bezig is met werkzaamheden voor de grote dam, die de stad Hasankeyf en vele dorpen onder water zal zetten. Zo’n twee eeuwen eerder werd aan de oever van die andere rivier, de Theems, een jongen geboren, Arthur Smyth, die een paar decennia later naar datzelfde Nineve zou vertrekken, op zoek naar kleitabletten met het spijkerschrift dat hij als eerste zou ontcijferen.

Dan is er nog Zaleekha, een jonge vrouw die in 2018 een woonboot op de Theems betrekt. Dr. Z. Clarke is hydroloog, een waterwetenschapper die werkt aan een controversieel artikel over het geheugen van water. Ze werd al vroeg wees, is door haar oom, een immigrant, opgevoed, en net gescheiden.

Al deze personages, al deze tijden verweeft Shafak ingenieus met elkaar. Water is daarbij de belangrijkste rode draad. In de negentiende eeuw is de Theems smerig, riooljutters prikken er met stokken in om te zien of ze iets bruikbaars vinden. De krachtcentrale die aan het begin van de eenentwintigste eeuw in Turkije wordt gebouwd, laat hele gemeenschappen en hun culturele erfgoed verdwijnen. In oorlogen wordt water als wapen ingezet. Overal worden rivieren vervuild, omgeleid, begraven onder steden. Het Gilgamesj-epos, de eeuwenoude Mesopotamische vertelling, gaat onder andere over de zondvloed, net als de Ark van Noach in de Bijbel. Het verhaal van de mensheid, kan, kortom, niet worden geschreven zonder het verhaal van water.

Jezidi’s

Maar Shafak zou Shafak niet zijn als ze niet de aandacht vestigde op een hele reeks andere zaken die haar na aan het hart liggen. Indrukwekkend is haar relaas van de moord op de jezidi-gemeenschap in 2014 in Irak, door de ogen van haar jonge hoofdpersoon Narin. De terreurgroep ISIS vervolgt en vermoordt jezidi’s, die ‘duivelaanbidders’. Ze maken de vrouwen tot slavinnen en drijven de overlevenden naar de berg Sinjar, waar velen sterven van honger en dorst. Bijna vergeten gruwelen uit de geschiedenis belichten, een spotlight richten op het lot van minderheden – het is vaker onderwerp van Shafaks oeuvre.

Ook laat ze zien hoe vrouwen uit de geschiedenis zijn geschreven. Al ten tijde van Assurbanipal werd Nisaba, de godin van schrijven en landbouw, vervangen door een mannelijke godheid, Nabu. Haar verhaal moet opnieuw worden geconstrueerd en ontcijferd, zoals Arthur Smyth, een personage gebaseerd op de archeoloog George Smith, doet met de scherven van de kleitabletten die hij in Nineve vindt. En wat vervolgens te doen met al die schatten uit het Midden-Oosten die in Londense musea belanden ‘voor het vermaak van de rijken’? Horen de kleitabletten, de lamassu’s en de andere opgegraven antiquiteiten daar wel?

Ja, het is veel. Als lezer moet je flexibel zijn, meebewegen tussen tijden en plaatsen, tussen het toen en het nu, tussen oost en west, je verbeelding aan het werk zetten. Je kunt de verhaallijn volgen, meegaan met de verliefden en treuren om de menselijke wreedheid en de bloedbaden die Shafak laat passeren. Maar vooral moet je je verdiepen in vervlogen tijden: je kunt het Gilgamesj-epos erbij pakken, Dickens lezen (die kort acte de présence geeft), opzoeken wat een lamassu is of afreizen naar het British Museum.

Jammer is dat Shafak te veel herhaalt en expliciet maakt. De zoveelste watermetafoor, nog een keer een verwijzing naar het ongrijpbare van de tijd – het is niet nodig. We begrijpen wel wat ze wil zeggen en waar het haar om gaat, ook zonder al die uitleg.

Net als de romans van Amin Maalouf of Amitav Ghosh, die beiden ook overal ter wereld worden gelezen, is Er stromen rivieren in de lucht geen Europese roman volgens het eurocentrische boekje. Het zwiept heen en weer, rijgt verhalen van allerlei soort aan elkaar, zit vol legenden, mythen en fabels van ver buiten Europa. Het bevat historische toelichtingen en bijna kinderlijke dialogen, emotie en engagement. Je vindt er magisch-realistische elementen, grof geweld en zweverige zinnen. Soms is het regelrecht onwaarschijnlijk. En wat dan nog? Shafak lezen is altijd een avontuur.

Lees ook dit interview met Elif Shafak