Ze terroriseert het leven van haar man en dochter

David Grossman Het thema van David Grossmans nieuwe roman (●●●●) is opnieuw het onvermogen om van iemand te houden na een traumatische ervaring in een ver verleden.

In Israëlische romans en verhalen zijn de hoofdpersonages vaak ongekend eenzaam, ook al behoren ze tot elkaars naaste familie. Die eenzaamheid zou je kunnen herleiden tot de trauma’s van de Joodse vluchtelingen uit Europa, die na 1945 een veilig heenkomen in Israël zochten, maar daar toch niet konden ontsnappen aan hun gruwelijke herinneringen.

In Het leven speelt met mij, de nieuwe roman van David Grossman (Jeruzalem, 1954), is een sleutelrol weggelegd voor zo’n trauma en dan vooral voor de manier waarop dat een familie kan verwoesten. Het verhaal wordt verteld door de ogen van de 39-jarige filmmaakster Gili en gaat over een dubbel moeder-dochterconflict. Toen ze drieënhalf was, werd Gili door haar moeder, Nina, verlaten. En op haar beurt groeide ook Nina zonder moeder op.

De oorsprong van dat dochterleed schuilt in het verleden van Nina’s moeder, de 90-jarige Vera. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vocht ze in het partizanenleger van Tito. Maar drie jaar nadat deze in 1948 met Stalin had gebroken, werd ze samen met haar man Milos, net zoals duizenden andere trouwe Joegoslavische communisten, door de geheime politie gearresteerd op verdenking van stalinisme. Milos verhing zich na zijn verhoor in zijn cel. Vera belandde in een heropvoedingskamp voor politieke gevangenen op het Kroatische eiland Goli Otok en werd gescheiden van haar zeseneenhalfjarige dochter.

Gili begint haar relaas wanneer haar vader, Rafaël, op zijn vijftiende, kort na de dood van zijn moeder, op straat de boos kijkende Nina tegenkomt. Op slag is hij verliefd op haar. Als haar moeder korte tijd later met zijn vader trouwt, wordt Nina Rafaëls stiefzus. Een paar jaar later trouwt ze zelfs met hem en krijgen ze een dochter, Gili.

Ongetemde haat
Maar dan neemt Nina van de ene dag op de andere de benen. Ze zwerft over de wereld, van baantje naar baantje, van man naar man. Liefde kent ze niet. Ze is alleen maar boos. Nina is de agressieve spil in deze roman. Ze reageert zo heftig op alles dat je het er soms benauwd van krijgt. Juist door haar afwezigheid en incidentele terugkeer naar haar man en dochter, terroriseert ze hun leven. Tot je verbazing vergeeft Rafaël haar alles. Hij hoopt zelfs dat ze ooit voorgoed bij hem blijft, zo sterk wordt hij nog door haar aangetrokken.

In het beschrijven van Nina’s extreme karakter en haar ongetemde haat jegens haar moeder, is Grossman op zijn best. Ook laat hij aan de hand van hun getroebleerde band zien hoe dicht haat en liefde bij elkaar kunnen liggen en hoe onveilig je je kunt wanen als je moeder afwezig is.

Zo voelt Nina zich onwaardig om te leven, sinds Vera haar als kind in de steek liet, ook al weet ze niet precies waarom. Ze vlucht voor alles wat naar intimiteit zweemt. In haar bestaan is alleen nog plaats voor zelfdestructie, een negatief verlangen dat Grossman als geen ander weet te verwoorden.

Daarentegen zet hij Vera neer als een ijzersterke persoonlijkheid, die nog altijd volop van het leven lijkt te genieten. Maar dan wel op haar voorwaarden. Dat merk je als ze tegen Rafaëls vader, tijdens hun huwelijksnacht, kordaat zegt dat er in haar leven maar plaats is voor één grote liefde. En dat is niet hij, maar Milos. Iedere nacht zal ze haar nieuwe echtgenoot over zowel Milos als haar kampervaringen vertellen. Alsof haar leven zonder die herinneringen voor niets is geweest.

Dementie
Aan haar communistische verleden ontleent Vera zowel haar identiteit als haar menselijke waardigheid. Daarom blijft ze Milos trouw tot ver na zijn dood en is er in haar herinneringen aan die tijd geen plaats voor Nina.

Voor de viering van Vera’s negentigste verjaardag keert Nina ineens vanuit Noorwegen terug naar Israël. Ze blijkt beginnende dementie te hebben en wil nu de waarheid over haar moeders handelen van toen te weten komen. Daarom stelt ze Rafaël voor een film over het leven van Vera te maken, die op Goli Otok moet worden opgenomen. Ook wil ze in die film haar kant van het verhaal vertellen. Op die manier kan ze, als haar geheugen is verdwenen, naar zichzelf kijken om te horen waarom ze haar moeder zo haatte.

Rafaël vraagt Gili om scriptgirl te zijn. Ze moet dan wel alles, tot op de onbenulligste details aan toe, opschrijven, ook als de camera niet draait. Daarmee benadrukt Grossman dat je alleen door rekening te houden met de kleinste details de volledige waarheid kunt achterhalen, want ‘ook wat slechts bijna heeft plaatsgevonden maakt deel uit van de werkelijkheid’.

Het maken van die film doet vrij gekunsteld en daardoor enigszins onwaarachtig aan. Het liefst zou je willen dat Grossman voor een andere manier had gekozen om Vera haar verhaal te laten doen. Toch slik je geleidelijk aan je ergernis daarover in, omdat hij je, zoals in al zijn boeken, zo onnavolgbaar goed in de geest van zijn gekwelde personages laat kruipen.

Raamvertelling
Eenmaal terug op Goli Otok, vertelt Vera haar verhaal, dat door Gili niet alleen gefilmd maar ook op schrift wordt gesteld. Het levert een aangrijpende raamvertelling op, die bijna een roman op zichzelf is en doet denken aan Grossmans beroemde debuut Zie: liefde uit 1986, waarin meer zelfstandige verhalen het geheel bepaalden.

In Het leven speelt met mij laat Grossman zien dat iemand als Vera, ondanks de gruwelijke dingen die ze heeft meegemaakt, nog altijd kan leven en vooral liefde kan geven en ontvangen. Alleen met Nina is dat vermogen verstoord. Pas als haar vastgeroeste herinneringen worden opengebroken en duidelijk wordt waarom Vera haar dochter in de steek heeft gelaten, komt daar verandering in. Als bij toverslag wordt dan de som der misverstanden, de basis van zoveel conflicten tussen ouders en hun kinderen, opgelost.

Het leidt weliswaar tot een nogal melodramatische slotscène, maar ook die vergeef je Grossman moeiteloos. Want als geen ander heeft hij je op dat moment al laten beseffen dat om elkaar echt lief te kunnen hebben je eerst de pijn van de ander moet voelen.

2020-10-09 Michel Krielaars