De opkomst en ondergang van de machtigste familie van Europa Habsburgers Het Zwabische geslacht van de Habsburgers wist door een uitgekiende huwelijkspolitiek veel gebied te veroveren. Het was een soms ‘knotsgekke familie in knotsgekke tijden’, die na eeuwen van heerschappij pas in 1918 uiteenviel. De Habsburgers waren een ongewoon vorstengeslacht. De meeste adellijke families wilden vroeger de wereld naar hun hand zetten, grootse daden verrichten, met één veldslag de geschiedenis veranderen. De Habsburgers daarentegen waren al snel zó succesvol geweest in het verkrijgen van land, macht en aanzien dat ze daarna eeuwenlang bezig waren om ervoor te zorgen dat er in hun omgeving he-le-maal niks gebeurde. Dat was niet gemakkelijk vanwege de centrale ligging in Europa van hun rijk en de hybride bevolkingssamenstelling ervan. Elke verandering betekende voor de Habsburgers een achteruitgang. Geen wonder dat de familienaam tegen het einde van hun heerschappij synoniem was geworden voor een alles verstikkend conservatisme. Van de hand van Martyn Rady, hoogleraar Centraal-Europese geschiedenis aan University College London, zijn er in Nederland onlangs twee boeken verschenen over de Habsburgers, curieus genoeg bij twee verschillende uitgevers. Het rijk van de Habsburgers. Een duizendjarig vorstengeslacht is een korte inleiding die in het Engels in 2017 verscheen. De Habsburgers. De opkomst en ondergang van een wereldmacht is de vertaling van een standaardwerk dat dit jaar het licht zag. Kort en goed: beide boeken zijn de moeite waard, de ‘dunne Rady’ als opfriscursus voor wie op vakantie gaat naar Oostenrijk, de ‘dikke Rady’ voor wie een definitieve monografie over deze bijzondere familie wil lezen. Vervalste oorkonde De Habsburgers zijn een Zwabische familie. Ze komen uit een streek die nu in Zwitserland ligt. Radboud (985-1045) is het eerste familielid waarvan archiefstukken bewaard zijn gebleven. Hij bouwde in de buurt van het plaatsje Muri de Habsburg, het slot waaraan de familie zijn naam zou ontlenen. In de eeuwen hierna lukte het de Habsburgers hun grondgebied aanzienlijk uit te breiden. Dat deden ze na veel aanvankelijk bloedvergieten als het even kon niet via oorlogen, maar via de echtelijke sponde. Door een uitgekiende huwelijkspolitiek behoorden op een gegeven moment Oostenrijk, Noord-Italië, Hongarije, Bourgondië, delen van de Balkan en Spanje (en daarmee de Nieuwe Wereld) tot het Habsburgse rijk. De Bella gerant alii, tu felix Austria, nube! (Anderen voeren oorlog, jij, gelukkig Oostenrijk, moet trouwen!), was het devies waaronder dit gebeurde. De familie had ook nog het geluk dat door het gunstig uitsterven van allerlei zijtakken, hun grondgebied niet eindeloos verkaveld werd bij erfenissen. Omdat de Habsburgers een enorm aantal koninkrijken, hertogdommen, graafschappen en markgraafschappen verzameld hadden, waren ze constant bezig hun aanspraak op al die titels van legitimiteit te voorzien. Rudolf IV, de eerste Habsburger die zich aartshertog van Oostenrijk liet noemen, vervalste daartoe bijvoorbeeld in 1358 een oorkonde waarin Julius Caesar het gebied Oostenrijk schonk aan een van zijn voorouders. De oorkonde ritselde van de anachronismen – Caesar noemde zichzelf ‘keizer’ en ‘Augustus’ – maar toch duurde het even voordat deze en andere vervalste documenten als bedrog ontmaskerd werden. Keizer Frederik III zei het liever in steen. Aan het eind van de vijftiende eeuw liet hij op tal van gebouwen het enigmatische acroniem ‘AEIOU’ zetten. Het is niet zeker wat hij daarmee bedoelde, maar Austriae est imperare orbi universo en Alles Erdreich ist Österreich untertan zijn twee mogelijke kandidaten. De Habsburgers heersten niet alleen over hun eigen gebieden, ze waren tussen 1438 en 1806 ook nog keizer van het Heilige Roomse Rijk. Deze positie zorgde ervoor dat de familie onherroepelijk werd meegezogen in de godsdienstoorlogen die Noord-Europa in de zestiende en zeventiende eeuw tot één groot slagveld maakten. Ze bleven hun katholieke geloof trouw en dat leverde hen enorm veel kopzorgen en rebellerende gebiedsdelen op – denk aan de Nederlandse Republiek. Los zand De achttiende eeuw bracht de Verlichting, een nieuwe uitdaging voor de door de Habsburgers zo gekoesterde status quo. De ‘dunne Rady’ geeft hiervan een prima beschrijving, maar in de ‘dikke Rady’ komt de auteur het beste tot zijn recht. De Habsburgers waren namelijk ook een bij tijd en wijlen knotsgekke familie in knotsgekke tijden. Wanneer hij anekdotes hierover verknoopt met serieuze politieke en culturele geschiedenis, is Rady lezen een plezier. Neem het vampirisme dat het rijk begin achttiende eeuw in zijn greep hield. Overal vonden gruwelijke gebeurtenissen plaats die door vampiers zouden worden veroorzaakt. Dat werd allemaal bijgehouden in traktaten met titels als Verhandeling over het kauwen en smakken van de doden in hun graven, waarin de ware aard van de Hongaarse vampiers en bloedzuigers wordt onthuld. Keizerin Maria Theresia zette haar hofbibliothecaris Gerhard van Swieten op de zaak om deze geruchten te ontzenuwen. Van Swieten was zó rationeel dat hij zelfs weigerde een pruik te dragen omdat daarvoor geen logische reden was. Zijn conclusie lag dan ook voor de hand: het gepraat over vampiers was allemaal bijgelovige onzin. Maria Theresia’s optreden was typisch voor de Verlichting in Midden-Europa, stelt Rady. Waar elders de Verlichting leidde tot meer vrijheid en een toenemende participatie van niet-adellijke burgers aan wetenschap en bestuur, ontstond er bij de Habsburgers een ‘wetenschap van de staat, een wetenschap van de orde’. Micromanagement Haar opvolger keizer Jozef II nam als verlicht despoot zelf het voortouw in de hervormingen. Hij kondigde onder meer godsdienstvrijheid af en maakte een eind aan de horigheid. Jozef was nogal van het micromanagement: per jaar liet hij gemiddeld zevenhonderd verordeningen uitgaan. Heel tevreden over zijn werk was hij achteraf niet. Op zijn sterfbed in 1790 verzocht hij om het volgende grafschrift: ‘Hier ligt Jozef II, die faalde in alles wat hij ondernam’. Zijn nazaten legden deze laatste wens naast zich neer, maar Rady deelt deze strenge zelfevaluatie. Uiteindelijk kwam er onder de schier eindeloze heerschappij van keizer Frans Jozef, die regeerde van 1848 tot 1916, een einde aan de macht van de Habsburgers. Ondanks zijn noeste arbeid – hij begon elke ochtend om half vijf – glipte het rijk hem tijdens de Eerste Wereldoorlog als los zand door de vingers. Na 1918 viel zijn veelvolkerenstaat uiteen in landen als Oostenrijk, Hongarije, Tsjecho-Slowakije en Joegoslavië, naties die later op hun beurt ook niet etnisch homogeen genoeg bleken. De satiricus Karl Kraus noemde het Habsburgse Rijk ooit ‘het proefstation voor de ondergang van de wereld’, vanwege het krakkemikkige gestel ervan. Rady oordeelt uiteindelijk veel milder: ‘Waar zich in Midden-Europa ooit het Habsburgse Rijk uitstrekte, bevinden zich nu dertien republieken. Veel van deze staten worden geregeerd door schurken en dieven die hun bevolking hebben beroofd. De Habsburgers hebben het wel iets beter gedaan. 2020-08-13 Bart Funnekotter