De Jodenhaat begon al onder de keizer

Gabriele Tergit In haar derde roman laat deze herontdekte schrijfster zien hoe de Duitse samenleving na 1918 zo kon ontsporen dat Hitler aan de macht kwam.

O help, denk je meteen. Want Zo was het nu eenmaal, de derde en laatste roman van de Duitse schrijfster Gabriele Tergit (pseudoniem van Elise Hirschmann, 1894-1982) telt maar liefst vierenzeventig terugkerende personages verspreid over vijfenvijftig hoofdstukken, negen families, een krantenredactie, een paar communisten en nog wat losse types zoals een psychiater, een pensionhoudster en een handvol kunstenaars. Voor een schrijfster als Tergit, die in 2021 werd herontdekt, is het een niet ongebruikelijk recept. Ook in haar epos De Effingers, dat over de opkomst en ondergang van drie Duits-Joodse families in de jaren 1878-1948 gaat, raak je de weg vaak kwijt wanneer je de in dat boek opgenomen stamboom niet regelmatig raadpleegt.

Tergit werd in het begin van de jaren dertig een bestsellerauteur met haar grotestadsroman Käsebier verovert de Kurfürstendamm. Het boek viel op door de documentair-fragmentarische stijl en de eindeloze parade aan personages met hun rake dialogen, waarmee ze het flitsende Berlijn van de Weimar-republiek treffend neerzette.

Voor de roman Zo was het nu eenmaal, die pas vorig jaar voor het eerst in Duitsland verscheen, gelden min of meer dezelfde eigenschappen. Maar deze keer is het alsof je geen roman leest, maar naar een fascinerende historische documentaire kijkt waarin de personages in korte, elkaar voortdurend afwisselende scènes de geschiedenis van hún Duitsland vertellen, vanaf de keizertijd tot in de jaren zestig.

Dat Duitse uitgevers het manuscript in de jaren zestig afwezen, had behalve met hun toenmalige voorkeur voor experimentele schrijvers als Peter Handke, Günter Grass en Hans-Magnus Enzensberger vooral te maken met het pijnlijke onderwerp: de uitstoting, verdrijving en moord op de Duitse Joden als gevolg van een door de nazi’s aangewakkerde antisemitische mentaliteit, die haar wortels vindt in het keizerrijk en door de Duitse bevolking massaal werd aangehangen.

Tijdgeest
Het duurt meer dan tweehonderd bladzijden voordat je in Zo was het nu eenmaal vat krijgt op wie bij wie hoort. Het apart meegeleverde overzicht van alle personages heb je daarom hard nodig. Maar zodra je eenmaal op dreef bent, merk je dat al die personages, van wie je nooit echt veel te weten komt, er niet toe doen. Ze dienen eerder als middel om de tijdgeest invoelbaar te maken, waarbij Tergit antwoord probeert te vinden op de vraag hoe het kan dat zoveel Duitsers in Hitler geloofden.

De roman begint eind negentiende eeuw in de Berlijnse salon van de Joodse familie Stern. De vader, een speculant, heeft met investeringen in de industrie zijn slag geslagen. Als nieuwe rijke verhuist hij met zijn gezin naar een groot appartement in een deftige buurt. Vanaf dat moment worden ze aan zeven andere geassimileerde Joodse families uit de hogere burgerij gehaakt. Ze zijn Duitser dan Duits en houden van Wagner en de keizer.

Maar algauw klinkt de eerste dissonant als kantonrechter Julius Mayer zich erover beklaagt dat hij het onder die keizer nooit tot het Pruisische hooggerechtshof zal brengen, omdat daar geen Joden meer worden toegelaten.

Een belangrijke rol in deze caleidoscopische roman wordt gespeeld door de buren van de Sterns, de Pruisische adellijke familie Von Rumke. Vader Willibald is majoor bij de generale staf. Zijn vrouw grossiert in antisemitische vooroordelen.

Nog meer dissonanten klinken als majoor Von Rumke een bijeenkomst bezoekt van een nieuwe patriottistische beweging, die in naam van de keizer bereid is om oorlog te voeren tegen de ‘gehate Engelsen’. Deze reactionaire partij eist de invoering van vergaande antisemitische wetten, waarmee alle buitenlandse Joden kunnen worden uitgezet en de Duitse Joden tot tweederangsburgers verklaard. Na de Duitse nederlaag van 1918 zal deze reactionaire mentaliteit de Duitse bevolking, de moralistische Pruisische elite voorop, vergiftigen.

Oerdrift van vernietiging
Gefrustreerde ex-officieren spelen daarbij een grote rol. Een van hen is de zoon van majoor Von Rumke, Friedrich Wilhelm, die als populaire extreem-rechtse publicist ideeën verkondigt als ‘de oerdrift van de bezetenen, waarin de belangrijkste begeerte van de man, de vernietiging, zich kenbaar maakte en schreeuwde om haar rechten.’

Friedrich Wilhelms jongere broer Jürgen is een communist. Na 1933 vlucht hij met zijn vrouw naar de Sovjet-Unie, waar beiden ten prooi vallen aan de Stalinterreur. In de aan dit idealistische echtpaar gewijde passages laat Tergit haarfijn zien dat het nationaal-socialisme in wreedheid en valse beloftes weinig verschilt van het communisme.

Tegenover de reactionaire Von Rumkes staan een groep progressieve Joodse en niet-Joodse intellectuelen, kunstenaars en journalisten. Een van die laatsten is Grete Mayer. In haar herken je met gemak Tergit zelf, die haar carrière in 1920 als rechtbankverslaggever bij het liberale Berliner Tageblatt begon en in die hoedanigheid een grote naam werd.

Tergit is een meester in het schetsen van de vervreemdende situaties waarin haar personages verkeren, ook al fungeren ze vaak als aangever. Zo beschrijft ze aan de hand van de naar Engeland gevluchte filmregisseur Otto Jacoby hoe in 1937 op een cocktailparty in Londen twee Engelsen begrip voor Hitler opbrengen.

Maar ook in het kenschetsen van de gewone Duitser is ze superieur. Zo voert de de postchef op van de krant waar Grete Mayer sterverslaggever was. In 1933 zag hij hoe de Joodse hoofdredacteur Stefan Heye door de nazi’s op brute manier werd afgezet. En dan vertelt hij haar: ‘zo’n zachtaardige man. De liftbediende heeft hem uit zijn kamer gegooid. Dat kon echt niet door de beugel, en toen hebben ze de hele redactie afgezet.’ Maar in 1945 is hij verontwaardigd dat de geallieerden Heyes opvolger Allert, een fanatieke nazi, in een krijgsgevangenenkamp hebben opgesloten. En weer klinkt het: ‘zo’n zachtaardige man. Die gaf heel gedegen leiding aan de krant, goede betaling en vakantie, en mijn vrouw en ik zijn met Kraft durch Freude in Italië geweest.’ Op zo’n moment begrijp je hoe eenvoudig het voor dictators is om de gewone man te paaien.

26-08-2022 Michel Krielaars