Catharina de Grote en Potjomkin

Potjomkin van zijn beste kant bezien, al ging hij wel met zijn minderjarige nichtjes naar bed

Rusland Aan de hand van de liefde tussen Catharina de Grote en veldmaarschalk Potjomkin laat Simon Sebag Montefiore zien hoe Rusland in Oekraïne de basis legde voor zijn imperium.

Vladimir Poetin moet dezer dagen in een verloren moment naar het einde van de 18de eeuw hebben verlangd. Rusland was toen onoverwinnelijk en veroverde moeiteloos het zuiden van Oe-kraïne, de Krim en Moldavië op de Turken en maakte van Armenië, Georgië en Azerbei-dzjan vazalstaten. Met die machtsuitbreiding werd de basis gelegd voor een imperium, dat tot de val van de Sovjet-Unie in 1991 zou blijven bestaan en dat Poetin lijkt te willen herstellen.

Die vroegere successen zouden nooit behaald zijn als Catharina II de Grote niet op de tsarentroon had gezeten, met aan haar zijde veldmaarschalk Grigori Po-tjomkin (1739-1791), haar ex-minnaar en intiemste vertrouweling.

Over dit machtige duo schreef de Brit Simon Sebag Montefiore in 2000 het wervelende Catherine the Great & Potemkin. Het is nu eindelijk vertaald en heeft door de oorlog in Oekraïne des te meer betekenis gekregen. Zo zijn veel van de steden, die nu door het Russische leger onder vuur worden genomen of veroverd, zoals Dnipro, Cherson, Nikolajev en Odessa, door Po-tjomkin gesticht, bevolkt met arbeidsmigranten uit alle delen van Europa, en volgebouwd met paleizen en kathedralen.

Sebag Montefiore is een begenadigd verteller met gevoel voor sappige, scabreuze details. In 2003 maakte hij naam met de Stalin-biografie Het hof van de rode tsaar. Na zijn even indrukwekkende geschiedenis van Jeruzalem uit 2011 leek hij echter te struikelen over zijn geschiedenis van alle Romanov-tsaren, waarin melige absurdistische seks- en dwergwerpscènes de historische werkelijkheid overschaduwden en zijn personages leken te zijn weggelopen uit een Monty-Pythonfilm.

In Catharina de Grote & Potjomkin komen zijn talenten als stilist, onderzoeker en verhalend historicus het best naar voren. Want ook al werd er aan het hof van Catharina de Grote op los geneukt en waren intriges aan de orde van de dag, hier plaatst Sebag Montefiore die activiteiten in hun historisch perspectief.

Nymfomane
Over Catharina II de Grote (1729-1796) ging in Europese hofkringen het gerucht dat ze nymfomane was en honderden, vaak veel jongere minnaars had. Volgens Sebag Montefiore waren dat er in werkelijk slechts twaalf, van wie de laatste in de rij veertig jaar jonger was dan zij. Po-tjomkin, die van 1774 tot 1776 haar ‘officiële’ minnaar was, zou als enige in latere jaren sporadisch in de keizerlijke sponde terugkeren.

Samen met een aantal ontevreden gardeofficieren en een van haar minnaars, de macho Grigori Orlov, organiseerde Catharina in 1762 een coup tegen haar echtgenoot, tsaar Peter III, die een jaar eerder op de troon was gekomen en op zijn zachts gezegd psychisch gestoord was. Dat de afgezette Peter acht dagen later bij een worsteling met zijn bewakers om het leven kwam, bezorgde haar de schadelijke reputatie van koningsmoordenares. Dat Catharina niet bij de dood van haar man betrokken was, blijkt volgens Sebag Montefiore uit het feit dat ze hierna permanent voor haar machtspositie te vrezen had, omdat haar zoon Paul nu aanspraak kon maken op de troon.

Sebag Montefiore beschrijft die coup in geuren en kleuren, omdat hieruit de daadkracht blijkt van Catharina, een Duitse prinses uit het huis Von Zerbst-Anhalt die in 1744 aan Peter was uitgehuwelijkt. De kern van zijn boek is echter Catharina’s verhouding met Potjomkin, die van een telg uit een arme adellijke familie aan de grens met Polen de machtigste man van Rusland wordt. Sebag Montefiore benadrukt de sterke emotionele band tussen beiden, maar ook hoe gewiekst en brutaal Potjomkin zich gedroeg om in de gunst van de tsarina te komen. Als 22-jarige gardesergeant lukt het hem om tijdens de coup van 1762 bij Catharina op te vallen door haar een dragonne, een sabelkwast, aan te reiken op het moment dat ze die nodig heeft als aanvoerder van de cavaleristen die Peter III gaan arresteren. Negen jaar later vecht hij in de Eerste Russisch-Turkse oorlog en schrijft hij haar een brief om nog meer bij haar in het gevlei te komen. Het is het begin van een correspondentie die de rest van zijn leven zal duren en de basis vormt voor Sebag Montefiores boek.

Potjomkin is een snel rijzende ster, wat vooral te maken heeft met zijn charmante gedrag en zijn brede intellectuele interesse – hij las de Griekse klassieken en verdiepte zich in theologische vraagstukken. In 1773 bevordert Catharina hem tot luitenant-generaal.

Als hij het volgende jaar aan het hof verschijnt in de hoop tot de minnaar van de tsarina te worden bevordert, treft hij een emotioneel wankele Catharina aan. Haar macht wordt niet alleen bedreigd door haar zoon, die mede-tsaar lijkt te willen worden, maar ook door een opstand van Poega-tsjov, een boer die zich uitgeeft voor de dode Peter III en tienduizenden boeren achter zich weet te krijgen, die al plunderend door het Wolgagebied trekken.

Potjomkin wint haar vertrouwen en wordt behalve haar minnaar haar grote steun. Hun liefdesrelatie duurt van 1774 tot en met 1776 en munt uit in hartstocht en politieke samenwerking. Wanneer de hartstocht verdwijnt, blijft die samenwerking bestaan. Catharina vertrouwt hem zelfs het landsbestuur toe. Een betere keuze had ze niet kunnen maken, want Potjomkin is een meester in de kunst van het haalbare en wist precies hoever hij kon gaan.

Seksuele uitspattingen
Het evenwicht in het boek helt vanaf dat moment over naar Potjomkin. Uitputtend beschrijft Sebag Montefiore de nog uitputtender seksuele uitspattingen van zijn held, die op een gegeven moment zelfs zijn vijf nichtjes in bed weet te krijgen, van wie enkelen minderjarig zijn. Als hij op ze is uitgekeken, zorgt hij ervoor dat ze met vooraanstaande edelen trouwen, die vaak uit afgunst aan zijn stoelpoten zagen.

Sebag Montefiore rekent af met allerlei negatieve mythes omtrent zijn held. Zo hebben de Po-tjomkin-dorpen, nepgevels die de indruk moesten wekken dat de bouw van een nieuwe stad volgens plan verliep, nooit bestaan. Ook de door zijn tegenstanders verspreide geruchten dat hij lui, corrupt en onbekwaam op militair gebied was, verwijst Sebag Montefiore naar de prullenbak. Daarentegen laat hij Potjomkin van zijn beste kanten zien, vooral op menselijk en militair gebied.

Met al die talenten werd Potjomkin algauw de ongekroonde tsaar van Rusland. Terwijl Catharina in Sint-Petersburg het hof bestierde, was hij onderweg, van verovering naar verovering. Overal waar hij kwam, werd hij ontvangen met het eerbetoon dat alleen de tsarina toekwam. In die machtspositie rees het plan om het verzwakte Ottomaanse Rijk binnen te vallen en Constantinopel te veroveren. Een bondgenootschap met de Oostenrijkse keizer Jozef II, die op machtsuitbreiding op de Balkan hoopte, was daartoe een vereiste. De sobere monarch werd met Russische charme en overdaad ingepakt, waarna de ene na andere Turkse vestingstad aan de Zwarte Zeekust van Oekraïne door Po-tjomkin werd veroverd.

Hij liet zich daarbij gelden als een uiterst competent veldheer, die de kogels van de vijand trotseerde en overeind bleef staan als officieren aan zijn zijden werden getroffen.

Moldavië kon hij toevoegen aan zijn bezittingen. Daar stierf hij in 1791, aan malaria, tyfus of overmatig drankgebruik. Op zijn doodsbed zei hij: ‘Het enige wat ik altijd heb gewild was alle mensen gelukkig maken.’ Alleen al om die woorden vergeef je hem dat hij de schatkist als zijn privébank gebruikte om zijn onmetelijke spilzucht mee te bevredigen. Catharina was na het bericht van zijn dood ontroostbaar. Vijf jaar later overleed ze zelf.

18-03-2022 Michel Krielaars