De gevleugelde

Arthur Japin is een negentiende-eeuwer in het diepst van zijn gedachten – in elk geval in het deel van zijn oeuvre waartoe ook zijn nieuwe historische roman De gevleugelde behoort. Hij laat daarin een alwetende verteller ons aan de hand nemen en afdalen in een tot de verbeelding sprekend verleden, dat hij in geuren en kleuren beschrijft. Hij laat zijn personages likkebaarden bij stoomlocomotieven en smachten naar de wonderlijkste technische vindingen.

Hij laat hen verlangen naar wat in die tijd niet kan, mag of hoort – en ontvouwt zo een romantisch verhaal waar geen negentiende-eeuwer zich voor zou schamen. Hij gebruikt het hart, het orgaan dus, schaamteloos symbolisch en laadt het met betekenis: ‘levenden ervaren hun hart nu eenmaal als de zetel van hun gevoelens’. Want zonder hart ‘is het hart ook uit dat leven’.

Dat is Japins opzetje naar het beginhoofdstuk, waarin het hart van een overleden man rondgezeuld wordt – dat zal nog de gehele roman voortduren, en die symboliek mag duidelijk zijn. Het hart behoorde toe aan Alberto Santos-Dumont (1873-1932), Braziliaans luchtvaartpionier, die Japin tot romanpersonage maakte. Santos-Dumont was een van de eersten ter wereld die een ‘gevleugelde vliegmachine’ ontwierp, zoals Japin het ergens passend archaïsch verwoordt. Hij is onder verdachte omstandigheden om het leven gekomen en zijn hart dreigt nu in handen van de dictator te vallen, zoals het regime zijn bewonderenswaardige nagedachtenis al misbruikt. ‘Terwijl zijn hart altijd bij het volk heeft gelegen.’ Nog vóór Santos-Dumonts begrafenis snijdt een chirurg stiekem het hart uit het lijk, zet het op sterk water en smokkelt het weg. Een nogal negentiende-eeuwse, romantische daad – dat dit gevoelsmensen zijn voor wie dit belangrijk en betekenisvol is, moeten we aannemen.

Japin vertelt vervolgens (en daarin doet De gevleugelde ook klassiek aan) min of meer chronologisch het biografische verhaal van Santos-Dumont, uitgebreid, vol details, in schaamteloos geparfumeerde taal. Vaak werkt dat, in de zin dat Japin schrijft met groot gevoel voor effect. De verlangende liefde van de jonge Santos-Dumont voor bonte vogels komt met zo’n zin immers behoorlijk goed over: ‘Dan daalde zo’n zwerm zielen op het voedsel neer en kwam het hart kort maar tsjilpend, vleugeltwinkelend tot leven, vuurrood van de tangara’s, goudparkietengeel of van honderden purpersuikervogels koningsblauw.’

Breien

De liefde voor gevleugelden zat er al vroeg in bij Alberto, wil de verteller maar zeggen. Zo wil de verteller ons wel meer duidelijk maken. De gevleugelde trapt daardoor in de valkuil om het biografische verhaal op een wat zelfvervullende manier te vertellen. Alle anekdotes, gevoelens en gebeurtenissen, van zijn vaders Franse afkomst tot zijn moeders bewondering voor pioniers, van zijn introverte eenzelvigheid als jongen en het feit dat zijn moeder hem leert breien, álle elementen in het verhaal staan nadrukkelijk in dienst van wie Santos-Dumont uiteindelijk zou worden – een doortastende, mondaine uitvinder, die tot grote hoogten stijgt, maar eenzaam te gronde gaat aan een onmogelijke liefde. Alles past bij de karaktertrekken die de tragische, romantische held die Japin van hem maakte, en dat maakt de meedeinende lezer wat lui.

Soms is er dan de alwetende verteller om je wakker te schudden – nadat hij je eerst al in slaap heeft gesust, met expliciete bevestigingen van wat in de gebeurtenissen al getoond werd, en schmierende bewondering voor Santos-Dumont. Soms maakt deze verteller, van wie in het midden blijft wie het is, het echt te gek met zijn prekerige duiding. Zoals wanneer hij tot in detail fantaseert over de uitvinding van het (toch bewerkelijke) kopje koffie: ‘En toch, ergens heeft een lang vergeten iemand al deze onwaarschijnlijke stappen ooit gezet. Omdat hij er nu eenmaal trek in had.’

Drijfveren

Zou het? Daar openbaart zich de ware aard van deze verteller, die telkens maar hamert op de maakbaarheid van dingen, mensen, levens. Maar is een mens echt zo’n verzameling drijfveren? Zo’n rechtlijnig willend en door een plan gestuurd wezen, dat zijn leven kan vormgeven? En toeval dan, en mislukkingen, en aanklooien? Een slimme opmerking van Santos-Dumont gaat halverwege het boek bijna ongemerkt voorbij: ‘Zo komen de beste dingen in het leven tot stand, per ongeluk.’

Per ongeluk is De gevleugelde niet tot stand gekomen. Het is op negentiende-eeuwse wijze ambachtelijk in elkaar gesleuteld – en het klopt allemaal wel, maar of er ook een menselijk hart in zit, valt te betwijfelen.