De laatste kolonie

In de laatste Britse kolonie kon je in 1973 nog als een beest worden gedeporteerd

Kolonialisme In zijn nieuwe boek vertelt Philippe Sands de boeiende geschiedenis van de strijd om zelfbeschikking van de inwoners van de Chapos-archipel, de laatste Britse kolonie

‘Het eiland wordt gesloten’. Dat is wat Liseby Elysé op een dag in 1973 plotseling te horen kreeg, voordat ze verordonneerd werd aan boord van een schip te stappen. Dat eiland was Peros Banhos, onderdeel van de Chagos-archipel in de Indische oceaan. Samen met 1500 andere eilandbewoners werd Liseby Elisé naar het duizend zeemijl verder gelegen Mauritius gebracht. Eén koffer mocht ze meenemen. De omstandigheden aan boord van het schip waren beroerd. ‘We zaten als beesten, als slaven in dat schip’, zou ze later vertellen. Kort na de reis kreeg Liseby, die vier maanden zwanger was, een miskraam. Ze weet dat aan de stress.

De laatste kolonie, heet het boek dat de Brit Philippe Sands schreef over de Chagos-archipel. Het is geen verhaal dat het grote publiek zal kennen, maar één van de eilanden doet waarschijnlijk wel een belletje rinkelen: Diego Garcia. De Amerikanen hebben er een grote luchtmacht- en marinebasis die onder andere werd gebruikt in de oorlog tegen Irak. Later kwam Diego Garcia ook in het nieuws als vermoedelijke black site van de CIA, voor het verhoren en mogelijk martelen van terreurverdachten.

Sands is als jurist gespecialiseerd in internationaal recht. Maar hij is ook schrijver van non-fictie-boeken met een inmiddels respectabel oeuvre. Hij heeft een talent om kleine en grote gebeurtenissen uit de geschiedenis met elkaar te verbinden, om ingewikkelde juridische kwesties toegankelijk te maken voor een breed publiek, waarbij hij slim gebruik maakt van persoonlijke ervaringen en anekdotes – op een manier die nooit irritant of borstklopperig is. In Oost-Weststraat vermengde hij zijn familiegeschiedenis met een verhaal over de oorsprong van het begrip ‘misdaden tegen de menselijkheid’. In De rattenlijnvolgde hij de voetsporen van een nazi-officier die medeverantwoordelijk was voor de dood van een half miljoen Joden, maar na de Tweede Wereldoorlog aan vervolging wist te ontsnappen.

1500 deportaties
De laatste kolonie is een ogenschijnlijk ‘klein’ verhaal. Het gaat over de strijd van de 1500 gedeporteerde bewoners van de Chagos-archipel om te mogen terugkeren naar hun geboortegrond. Maar Sands verbindt dat verhaal listig met internationale rechtszaken en verdragen, waardoor het zich ook laat lezen als een geschiedenis van het recht op zelfbeschikking van volkeren – een principe dat centraal staat in vrijwel elk naoorlogs conflict, zoals ook nu weer in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne.

De Chagos-archipel was onderdeel van de Britse kolonie Mauritius, ook al ligt de eilandengroep daar zo’n 2000 kilometer vandaan. Voordat de Britten instemden met de onafhankelijkheid van Mauritius in 1968, maakten ze de Chagos-archipel los van het Afrikaanse eiland. In feite creëerden ze daarmee een nieuwe kolonie – vandaar de titel van het boek, De laatste kolonie. Die kolonie noemden ze het ‘Brits Indische Oceaanterritorium’. De kleine eilandjes waren onderdeel van een groot geopolitiek spel: eind jaren vijftig, de Koude Oorlog was in volle gang, begonnen de Amerikanen plannen te maken voor militaire bases overal in de wereld. Daarbij lieten ze ook hun ogen vallen op onbeduidende atollen als Diego Garcia. De Britten wilden hun bondgenoot ter wille zijn, en stelden het eiland gratis ter beschikking. De Mauritiaanse leiders werd voorgehouden dat hun onafhankelijkheid in gevaar was als ze niet meewerkten aan het plan. De internationale gemeenschap werd verteld dat de eilanden geen permanente bewoners hadden – een leugen.

Aan die bewoners werd niks gevraagd. De meesten waren vermoedelijk nazaten van slaven, die werkten op een kokosplantage, en woonden er al generaties. ‘Ik was als kind erg gelukkig’, zou Liseby Elysé later vertellen. ‘Ik herinner me Peros Banhos als een paradijs. We hadden alles wat we nodig hadden. (…) We hadden onze eigen muziek, onze eigen liedjes, we zongen graag. We dansten. We dansten dolgraag, tot laat in de nacht. Maar op een dag veranderde alles.’

Landingsbaan
De Amerikanen legden een landingsbaan aan. Camp Justice werd de basis genoemd, ‘zonder enige ironie’ merkt Philippe Sands op. Ironisch is wel: juist de Britten en de Amerikanen stonden aan de basis van moderne ideeën over zelfbeschikkingsrecht voor volkeren. Die werden vastgelegd in drie handvesten: het Atlantisch Handvest, dat de Britse premier Churchill en de Amerikaanse president Roosevelt sloten in 1941, het handvest van de Verenigde Naties, en dat van het oorlogstribunaal in Neurenberg. Langzaam vonden die ideeën hun weg naar de rechtspraak, bijvoorbeeld via het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Aan de hand van een aantal concrete zaken (over Zuid-Afrika dat het internationale recht schond in Namibië, de VS in Nicaragua en Rusland in Georgië) legt Sands uit hoe de tijd langzaam rijp werd voor een zaak over de Chagos-archipel bij het Internationaal Gerechtshof (Sands, een Brit, was daar zelf bij betrokken als advocaat van Mauritius tegen het Verenigd Koninkrijk).

Sands laat mooi zien hoe het eraan toegaat bij zo’n zaak. Er is de juridische werkelijkheid: het internationale recht zoals dat is vastgelegd in verdragen. Maar internationaal recht, laat hij zien, is óók politiek. Het betekent: lobbyen om steun krijgen bij de Verenigde Naties die de kwestie moeten voorleggen aan het Internationale Gerechtshof, om de juiste rechters benoemd te krijgen voor een zaak, en om ervoor te zorgen dat de juiste landen tijdens een hoorzitting hun mening geven. Liseby Elysé is in 2018 één van de getuigen. Als de uitspraak, na maanden, eindelijk komt, houdt Sands haar hand vast. ‘Ik ben bij al mijn rechtszaken betrokken, maar deze was anders, want hij raakte aan de kern van elk rechtssysteem. Het ging erom hoe de rechtsorde zwakke mensen beschermt tegen excessen van de machtigen.’

Sands laat ook zien hoe de machtsverhoudingen in internationale gremia zoals de VN en het Gerechtshof in de loop der jaren veranderden ten gunste van ex-koloniën en ten nadele van (voormalige) grote mogendheden als de Verenigde Staten en Groot-Brittannië: Mauritius wint de zaak, en vervolgens nemen de VN een resolutie aan waarin staat dat Chagos ‘een integraal deel’ van Mauritius is en dat de hervestiging van Chagossianen ‘een kwestie van urgentie’ is. Alleen: Groot-Brittannië weigert tot op de dag van vandaag om daar gehoor aan te geven. In internationale verhoudingen geldt in de praktijk toch vaak nog een ander recht: dat van de sterkte. Sands: ‘Terwijl Groot-Brittannië klaagt over de illegale bezetting van Rusland in Oekraïne bezet het zelf nog altijd illegaal een deel van Afrika.’

09-09-2022 Jeroen van der Kris