De nalatenschap

Dit boek over de omgang met de Holocaust overstijgt alle clichés

Tweede Wereldoorlog In zijn non-fictiedebuut gebruikt Menachem Kaiser zijn familiegeschiedenis als opstapje naar een veel groter verhaal over de omgang met de Holocaust.

De Amerikaanse schrijver Jonathan Safran Foer moet hetzelfde hebben ervaren. In Oekraïne ging hij op zoek naar de wereld van zijn door de nazi’s vermoorde Joodse familieleden en vond er weinig tot niets. Wel beleefde hij zoveel idiote avonturen dat hij besloot de geschiedenis in te vullen, wat in 2002 leidde tot de even geestige als gruwelijke roman Everything is illuminated. Iets vergelijkbaars geldt voor Menachem Kaiser (Toronto, 1985). In zijn non-fictiedebuut De nalatenschap. Een zoektocht naar vergeten familiebezit, nazischatten en de betekenis van herinneringen vult hij weliswaar niets in, maar wat hij schrijft is soms even grappig, wrang, invoelend en veelbetekenend tegelijk.

Kaiser groeide op in een Joods middenklassegezin in Canada. Zijn ouders zijn van na de oorlog, maar zijn grootvader, Meir Menachem Kaiser, overleefde de Holocaust in Polen en emigreerde daarna naar Amerika. Niet dat Kaiser hem gekend heeft, want die grootvader is acht jaar voor zijn geboorte overleden. Wel gaat hij jaarlijks op de sterfdag van zijn grootvader met zijn vader naar sjoel om voor hem te bidden. Daarna bezoeken ze zijn graf, waar ze psalmen lezen en een steentje op zijn grafsteen leggen.

Over het verleden van zijn grootvader weet Kaiser weinig meer dan dat deze als enige van zijn familie de oorlog heeft overleefd, in Polen. Maar in welk concentratiekamp hij zat, of wat hij voor de kost deed, is hem onbekend.

Als hij in 2010 voor een journalistiek onderzoeksproject voor het eerst in Polen is, besluit hij op zoek te gaan naar zijn grootvaders geboortestad, Sosnowiec in Silezië, op zeventig kilometer van Krakau. Na enig aandringen krijgt hij van zijn vader, een nuchtere man die zich niet voor zijn familieverleden, laat staan voor de Holocaust interesseert, een adres. Het betreft een appartementengebouw in Malachowskiego 12, dat eigendom was van de familie en waar Kaisers grootvader is opgegroeid.

Jarenlange zoektocht
Het is het begin van een jarenlange zoektocht die in alle opzichten afwijkt van de meeste Joodse, vrij voorspelbare familiegeschiedenissen, juist omdat Kaiser de betekenis van herinneringen ter discussie stelt. Het is hem namelijk allerminst te doen om een sentimental journey. Hoogstens is hij benieuwd naar wie zijn grootvader was, ook al weet hij dat hij daar weinig over zal vinden en het resultaat van zijn onderzoek vooral uit clichés over het Joodse sjtetlleven zal bestaan. Tegelijkertijd beseft hij dat hij op zoek is naar antwoorden op vragen waarvan hij vaak niet weet hoe je die moet stellen. ‘Als je bent opgegroeid te midden van Holocaustoverlevenden weet je waar ik het over heb’, schrijft hij.

Als hij ontdekt dat zijn grootvader twintig jaar lang tevergeefs heeft geprobeerd om het pand van zijn familie terug te krijgen of daar op zijn minst voor te worden gecompenseerd, besluit Kaiser zelf om zich voor teruggave in te zetten. Maar ook hier heeft hij zijn bedenkingen. Want zodra hij met de bewoners van de appartementen in het gebouw heeft kennisgemaakt, schaamt hij zich, omdat zij natuurlijk weten wat deze vreemdeling uit Canada komt doen.

Maar dan gebeurt er iets onverwachts. Want het gebouw blijkt uit 1955 te stammen en daarvoor stond er helemaal niets. Alsof daarmee de hele geschiedenis van Kaisers grootvader wordt weggeslagen en hij niet heeft bestaan. Veel later in het boek zal dit misverstand worden rechtgezet als blijkt dat de straat na de oorlog een hernummering heeft gekregen en het echte pand van de familie Kaiser op huisnummer 34 staat.

Tweede laag
Vanaf dat moment krijgt het boek een fascinerende tweede laag, waarin je een inkijkje krijgt in het disfunctioneren van het huidige Poolse rechtsstelsel. Want als Kaiser met behulp van twee gehaaide Poolse advocaten het familiebezit probeert terug te krijgen belandt hij in een bureaucratisch doolhof waarin rechters, die ondergeschikt zijn gemaakt aan de huidige conservatieve PiS-regering en hun onafhankelijkheid hebben verloren, een bepalende rol spelen. Een absurde eis van de rechters is dat Kaiser moet aantonen dat alle andere verwanten die mogelijk aanspraak kunnen maken op het gebouw dood zijn, een regel die duidelijk bedoeld is om het Joodse erfgenamen onmogelijk te maken hun bezit terug te krijgen. Aangezien het vrijwel onmogelijk is om aan die eis te voldoen in een gebied waar Joden vaak met de kogel door de nazi’s zijn vermoord en in massagraven gedumpt, ontstaat hier meteen een enorm obstakel.

Voor het zover is, slaat Menachem Kaiser een geheel andere weg in die weinig met zijn speurtocht naar zijn familieverleden te maken heeft, maar wel met de oorlogsgeschiedenis van Silezië die vol mysteries en complottheorieën zit. Een centrale positie wordt hier ingenomen door Project Riese, een geheim ondergronds tunnelcomplex van de nazi’s in het Uilengebergte. In deze door Joodse slaven uitgegraven tunnels zouden de nazi’s aan het einde van de oorlog onder meer een trein vol goud hebben verborgen. Schatjagers zijn er al jaren naar op zoek. Aan deze zoektocht wijdt Kaiser een groot deel van zijn boek, ook omdat hij door de schatjagers wordt aangezien voor de kleinzoon van een hem onbekende Abraham Kaiser, die een weggemoffelde neef van zijn grootvader blijkt te zijn. Als dwangarbeider in die tunnels heeft hij een dagboek bijgehouden, dat de schatjagers als gids voor het tunnelcomplex gebruiken.

Het verhaal van deze Abraham Kaiser is fascinerend, omdat het je de wereld van Hitlers verdwenen slavenkampen in Silezië binnenvoert, een nog behoorlijk oningevuld hoofdstuk uit de geschiedenis van de Holocaust. Dit deel van De nalatenschap wordt gaandeweg veelzeggend over zowel het verdrongen schuldgevoel van de Poolse bevolking over de massamoord op de Joden, als over de kracht van mythes, die neerkomen op hardnekkige complottheorieën over Joden als de grote manipulators van de politieke, financiële en wetenschappelijke wereld. Je hoeft maar naar de uitlatingen van het Forum voor Democratie te kijken om te constateren dat zulke onsmakelijke mythes ook in Nederland nog altijd opgeld doen. Alleen daarom al is Kaisers boek een waardevolle bijdrage aan het debat over de omgang met het verleden en de toenemende nivellering van de nazimisdaden.

26-11-2021 Michel Krielaars