Op de vlucht voor de oorlog in Bosnië Srebrenica Het boek van voormalig VN-tolk Hasan Nuhanovic toont de verbazing van een intelligente jongeman in een ontwikkeld land die in een gruwelijk conflict terechtkomt. De tolk van Srebrenica begint met een prachtig voorwoord van Frank Westerman. Daarin vertelt hij hoe hij Hasan Nuhanovic in de winter van 1997 overhaalt om bij zijn eerste bezoek aan Amsterdam het ijs op te gaan. ‘Hij doet een paar passen, voetje voor voetje, alsof hij opnieuw moet leren lopen.’ Pas als ze weer aan de kant zijn, schrikt Nuhanovic. Zijn uitleg: ‘Ik heb twee minuten niet aan mijn ouders en mijn broer gedacht.’ De tolk van Srebrenica is een ander boek dan je zou verwachten. Het gaat nauwelijks over het Nederlands infanteriebataljon Dutchbat, dat de bevolking van de moslimenclave, onder wie de ouders en broer van Nuhanovic, zou beschermen. En het gaat in het geheel niet over de jarenlange juridische strijd die hij voerde tegen de Nederlandse staat – en uiteindelijk, in 2013, won. Het is een verslag van wat daaraan voorafging, rauw en indringend. In het voorjaar van 1992 ziet Hasan Nuhanovic vanuit een studentenhuis in Sarajevo de eerste colonne tanks, trucks en pantserinfanterievoertuigen door zijn straat trekken. Hij is dan 24 jaar en studeert werktuigbouwkunde. Sinds 1991 zijn er in het studentenhuis geen ‘gemengde kamers’ meer. ‘Dat was het jaar waarin de oorlog tussen Servië en Kroatië uitbrak en de studenten met een Kroatische en Servische achtergrond weigerden een kamer met elkaar te delen. Ze wilden ook niet meer op één kamer wonen met iemand uit de islamitische bevolking.’ Wel is er in het studentenhuis een gemeenschappelijke tv-ruimte, waar de gemoederen verhit raken als rond half acht in de avond zo’n honderd mensen samen naar het journaal kijken. In die ruimte, schrijft Nuhanovic, ziet hij Joegoslavië uiteenvallen. Ondertussen probeert hij zich voor te bereiden op een tentamen vloeistofmechanica. Op het journaal ziet Hasan Nuhanovic dat soldaten in Tuzla een moskee beschieten. Het Joegoslavische leger voelt niet meer als een ‘eigen’ leger, het wordt steeds meer een Servisch leger. Hasan wil met zijn ouders en zijn broer naar Zweden vluchten, voordat het echt oorlog wordt. Zijn oom Ibrahim woont daar al. Maar zijn vader, directeur van een houtverwerkingsbedrijf, wil er niets van weten. Hij kan zijn medewerkers niet in de steek laten, zegt hij. Uiteindelijk besluit de familie toch te vluchten. Niet naar Zweden, ze hebben trouwens niet eens een paspoort, maar naar Stoborani, het geboortedorp van Hasans vader in Oost-Bosnië. Met oude kleren en schoenen, alsof het ‘een soort overlevingskamp’ is, vertrekken ze. ‘Toen dachten we er nog niet zo over, maar dit was het moment waarop we vluchtelingen werden. Maar in tegenstelling tot de vluchtelingen die in een ander land een veilig heenkomen zoeken, trokken wij de bergen van Oost-Bosnië in om voor de oorlog te schuilen. Alsof een bos je enige bescherming kan bieden.’ ‘Beschaafde’ mensen De tolk van Srebrenica is een boek dat in je hoofd blijft zitten, ook als je het al een tijdje uit hebt. De opzet is simpel: Hasan Nuhanovic vertelt chronologisch en gedetailleerd wat hij en zijn familie meemaken tijdens de oorlog in Bosnië. Op een bijna terloopse manier laat hij zien wat oorlog met mensen doet, ook met ‘beschaafde’ mensen. Na wat omzwervingen belandt het gezin Nuhanovic in Stoborani. Maar het duurt niet lang of de oorlog haalt hen in. In juni trekken Servische soldaten schietend door het dorp. De bewoners vluchten voor hun leven, de bergen in. Dan is het ieder voor zich. ‘Wie een goede schuilplaats gevonden had, hield zich doodstil en reageerde niet als er geroepen werd. Het was alsof ze allemaal dachten: ik zit nu veilig en ga niet roepen en mezelf verraden.’ Maar ook in de bergen zijn ze niet veilig: links en rechts vallen er granaten. Na nieuwe omzwervingen, waarbij regelmatig moet worden geschuild voor explosieven, komt het gezin uiteindelijk in Srebrenica terecht. Veel vluchtelingen hebben zich daar verzameld, en er is een tekort aan alles. Als hij langs het stadsziekenhuis loopt, schrijft Hasan Nuhanovic, hoort hij ‘bloedstollende kreten’. ‘Dan ging ik wat sneller lopen, maar je kon het gegil nog een hele tijd horen. Zelfs de meest elementaire medische instrumenten en materialen ontbraken. De artsen moesten met een scalpel in het vlees snijden en het bot daaronder met een gewone handzaag doorzagen. Amputaties vonden zonder verdoving plaats en als een patiënt familieleden had die dat konden betalen, werd als een soort narcosemiddel een flinke slok sterke drank gebruikt.’ Ook eten is schaars. Op een dag kijkt Hasan Nuhanovic in de spiegel. Hij is 25 kilo afgevallen. Nuhanovic waagt zich niet aan grote beschouwingen, hij doet ‘gewoon’ verslag. De tolk van Srebrenica doet daarmee denken aan loopgraafverslagen zoals die uit de Eerste Wereldoorlog. De overheersende emotie in zijn verhaal is niet woede over wat hem is aangedaan, eerder verbazing – de verbazing van een intelligente jongeman in een ontwikkeld land die in een gruwelijk conflict terechtkomt. Omdat hij bovendien toegankelijk en openhartig schrijft, brengt hij het conflict heel dichtbij. Dat verklaart dat het nog een tijd in je hoofd blijft zitten. Hasan Nuhanovic is open over de relatie met zijn vader, die door de oorlog onder druk komt te staan. Ten einde raad haalt Hasan zijn vader over een lange voettocht door de sneeuw te maken naar Zepa, waar nog voedsel voor vluchtelingen zou zijn. Maar onderweg horen ze dat alleen vluchtelingen die in Zepa zijn ingeschreven iets krijgen. Over zijn vader schrijft Nuhanovic: ‘Ik voelde dat hij bij elke stap kwader werd. Hij was boos op alles en iedereen.’ En dan wordt Hasan boos op zijn vader, omdat die niet wilde vluchten uit Bosnië toen dat nog kon. Hij begint te schreeuwen: ‘Het is allemaal jouw schuld!’ Hij worstelt met zijn vader, tot die in elkaar zakt in de sneeuw, zwijgend en in tranen. Nuhanovic: ‘Ik dacht: Hasan wat heb je gedaan. [...] Kijk eens wat oorlog met je gedaan heeft.’ Beschermd gebied Als Srebrenica in april 1993 door de VN wordt uitgeroepen tot beschermd gebied, ontspant iedereen wat. Mensen beginnen weer normaal met elkaar te praten, schrijft hij. ‘Er werd minder gevloekt – wat voor ons maandenlang de enige manier was geweest om met elkaar te communiceren.’ Dan verschijnt Dutchbat, en wordt de oorlog in Bosnië ook Nederlandse geschiedenis. Hasan Nuhanovic, die zichzelf intussen Engels heeft geleerd, werkt als tolk voor de VN. De vluchtelingen in Srebrenica hebben dan al jaren gruwelverhalen gehoord over moslims die door Serviërs worden afgeslacht. Ook de familie Nuhanovic kent die verhalen. Tot het laatste moment probeert Hasan daarom voor elkaar te krijgen dat zijn moeder, vader en broer, net als hij mogen vertrekken met Dutchbat. Tevergeefs. Wat er daarna gebeurt, vertelt hij niet precies. Alleen dat zijn zoektocht naar informatie jaren duurde. Het zou nog tien jaar duren voordat hij zijn vader kon begraven. En nog eens vijf jaar voordat hij de overblijfselen van zijn moeder en broer op hun laatste rustplaats kon leggen. ‘Zelfs de kleinste details bleven me in mijn dromen achtervolgen’, vertelt hij wel. Misschien is dat de reden dat hij zijn boek met zoveel details heeft kunnen schrijven. 2020-07-03 Jeroen van der Kris