De vele levens van Heloise Starchild

Drie boeken waar je na een lange werkdag naar terugverlangt

Avontuurlijke literatuur Vrouwen staan centraal in drie dikke romans die je laten reizen in de tijd én over de wereld.

Marian Graves, in 1914 als baby gered uit een brandend schip en opgevoed door haar oom in Montana, wordt een van de eerste vrouwelijke piloten ter wereld – maar ze verdwijnt spoorloos als ze in 1950 probeert om als eerste in een grote cirkel in etappes over de beide polen te vliegen. In 2014 moet een getroebleerde jonge actrice die zelf ook door haar oom is opgevoed, Marians leven spelen in een film.

Ander verhaal: in mei 1866 landt een rondreizend rariteitencircus in een Zuid-Engels dorpje. Nell, negentien jaar en onhuwbaar want vol moedervlekken, wordt door haar vader als menselijk wonder aan de circusbaas verkocht. Meisje én circusbaas worden beroemd, dankzij elkaar, maar zijn ambities zijn gevaarlijk veel groter dan de hare en hij waant zich onkwetsbaar – jaren eerder bekeek hij de Krimoorlog al alsof het toneelspel was.

Moedervlekken
Nog een ander verhaal. De rijke Franse Heloise Fouchard, die in haar moeders buik zat toen komeet Halley in 1759 voorbijkwam, wordt in 1794 gemarteld, verkracht en onthoofd. Ze is dan zelf zwanger; de uit haar dode lichaam gesneden baby overleeft. Dan blijkt dat Heloise voortleeft in haar vrouwelijke afstammelingen, doordat haar dochter, en dier dochter, enzovoorts, allemaal de herinneringen krijgen van hun voormoeders alsof het hun eigen herinneringen zijn.

Deze verhalen staan in drie dikke, volle romans die je zowel door de tijd laten reizen als over de wereld: Great Circle van Maggie Shipstead, Circus der Wonderen van Elizabeth Macneal en De vele levens van Heloise Starchild van John Ironmonger. Drie lekker weglezende boeken waar je naar terugverlangt na een werkdag en waar je ook nog uit kunt leren: de schrijvers hebben duidelijk hun research gedaan.

Freakshow
Circus der Wonderen heeft van de drie het duidelijkst een boodschap, al is het maar omdat Macneal die in het nawoord heeft uitgeschreven. Ze wil benadrukken dat ‘de victoriaanse freakshow, die in mensen met een fysieke afwijking een bron van vermaak en inkomsten zag […] zowel kon uitbuiten als een kans tot zelfverwezenlijking kon bieden’. Ze wil een stem geven aan mensen die meestal louter onderwerp van gesprek waren, die als levende curiositeiten werden verhandeld omdat ze toevallig extreem lang, kort of behaard waren of omdat hun lichaam anderszins van het gemiddelde afweek.

Haar personages zijn fictief, maar Macneal noemt ook enkele artiesten die echt bestaan hebben. Zoals de overbehaarde Mexicaanse zangeres Julia Pastrana (1834-1860); haar gebalsemde lijk en dat van haar babyzoontje werden in 1972 nog tentoongesteld. Of de zwarte slaafgemaakte vrouw Joice Heth (ca. 1756-1836), van wie circusbaas P.T. Barnum de tanden liet trekken om haar te kunnen presenteren als 161-jarige; na haar dood was er een publieke autopsie waarvoor toegangskaartjes werden verkocht. Het is goed en schokkend om zulke verhalen in het nawoord te lezen, maar ook opvallend dat ze erger zijn dan wat er in de roman met Nell en haar collega’s gebeurt. Daar laat Macneal alledaagser machtsmisbruik zien (ook erg, natuurlijk) en benadrukt ze de kansen die het circus biedt. Want wat zou er van Nell zijn geworden als ze met haar luipaardhuid in haar geboortedorp was gebleven?

Wat er van Nell wordt is trouwens niet de enige vraag die het verhaal voortstuwt. Je wilt ook weten wat er tijdens de Krimoorlog is gebeurd met de circusbaas en diens broer. Dat die oorlog er ook nog inzit, in flashbacks, slaat het boek wel nogal uit het lood. Het idee is vast dat circusbazen de levensverhalen van hun freaks vormgaven zoals propagandisten oorlogsverhalen creëerden, maar dat komt voor mijn gevoel niet goed uit de verf.

Gruwelijk vermoord
Je kunt een oorlog natuurlijk prima een ondergeschikte rol geven in een roman, daar niet van. Bij John Ironmonger krijgt de inval van het Warschaupact in Tsjecho-Slowakije in 1968 bijvoorbeeld één verdrietig hoofdstukje. Hij heeft ook nogal wat eeuwen te bespreken: De vele levens van Heloise Starchild begint in 1759 en eindigt ergens in een onbenoemde toekomst. En steeds begonnen de meer dan tien vrouwelijke hoofdpersonen in hun puberteit de herinneringen te dromen van hun moeder, oma, en alle vrouwen daarvóór, tot en met de rijke Heloise, die tijdens de Franse Revolutie op zo’n gruwelijke manier werd vermoord.

Ook in dit boek wordt de plot door verschillende vragen voortgedreven. Leeft de oudere zus nog van de baby die tijdens Heloise’s gevangenschap door verkrachting is verwekt? Zo ja, hebben de vrouwelijke nazaten langs die andere lijn óók de herinneringen van hun voormoeders? En vinden Heloise’s afstammelingen haar verborgen rijkdommen nog terug? Ironmonger geeft netjes antwoorden.

Jammer dat hij de magie in zijn boek probeert te verklaren met zelfbedachte pseudowetenschap, altijd een van mijn persoonlijke ergernissen in fictie. Waarom zou je schrijven dat die overervende vrouwelijke herinneringen worden opgeslagen in niet-coderend DNA? Laat gewoon in het midden hoe iets werkt dat toch niet echt kan. Maar dat is detailkritiek op een verder knappe, spannende roman.

Niet zwanger worden
Een klasse apart is intussen Great Circle van Maggie Shipstead, terecht genomineerd voor de Booker Prize. Zoek op internet naar Marian Graves (de in 1914 geboren pilote, een van de twee hoofdpersonen) en je krijgt suggesties als ‘is marian graves a real person’ en ‘marian graves pilot wikipedia’. Lezers denken dat ze echt bestaan heeft, zo echt voelt ze. Zó moet het echt zijn geweest om op te groeien op het platteland in Montana, om te proberen geld te verdienen als vrouw, om je ertussen te wurmen bij de mannelijke piloten, te proberen vliegles te krijgen, te proberen je niet zwanger te laten maken, want dan verdampen al je dromen.

Net zo echt voelt trouwens de dappere, met leven en roem worstelende Hollywood-actrice Hadley Baxter, die in 2014 het personage Graves moet spelen. ‘Als het leven je citroenen geeft’, zegt Baxter stoer, ‘dan snijd je de schil eraf en garneer je je martini’s ermee.’ Ze garneert zich suf. Een eeuw na Graves krijg je nog steeds problemen als je een vrouwelijke hoogvlieger bent, al zijn het dan andere problemen.

Natuurlijk wil je weten wat er met Marian Graves gebeurd is toen ze verdween. Maar je leest Great Circle vooral om die twee adembenemende levens, om de superieure stijl, om de ontroerende, gelaagde beschrijvingen van vriendschap en andere soorten liefde. En om de fantastisch gedoseerde, nooit opdringerige maar wel gigantische hoeveelheid details over de geschiedenis van de luchtvaart en van de Verenigde Staten.

Ik hoop dat ik Sitting-in-the-Water-Grizzly (die wel echt geleefd heeft) nooit meer vergeet.

05-11-2021 Ellen de Bruin