De schrijver als een god die de dood terugdraait

Francis Spufford In een elegische roman geeft deze Britse schrijver alsnog een vervolg aan de levens van vijf kinderen die in 1944 bij een bombardement omkwamen.

Op zaterdag 25 november 1944 werd in Zuid-Londen een warenhuis getroffen door een Duitse V2-raket. De ravage was enorm en 168 mensen kwamen om het leven, onder wie 33 kinderen. Op weg naar zijn werk kwam Francis Spufford (1964) dagelijks langs de plaquette die deze ramp herdacht. De omgekomen kinderen inspireerden hem tot het schrijven van de roman Eeuwig licht.

Meteen al op de eerste pagina’s beschrijft hij uitgebreid de val van de raket en de gruwelijke ontploffing die volgt, beeldje voor beeldje, als in een vertraagde film. Maar dan volgt direct de omslag: in het vervolg van de roman gunt Spufford vijf van de gedode kinderen alsnog een volledig leven. ‘Alle versies van hun toekomst zijn hun ontnomen’, schrijft hij, ‘hoe kan dat verlies worden gemeten?’ Alleen maar door je ‘een alternatieve filmspoel van de tijd’ voor te stellen, een versie waarin de raket bijvoorbeeld vierhonderd meter verder was terechtgekomen ‘en louter duiven had gedood’. En daar zijn ze dan, dankzij Spufford, de overlevers die nooit zullen weten waaraan ze zijn ontsnapt: drie jongens, Alec, Vern en Ben, en twee meisjes, de zusjes Jo en Val. Met tussenstappen van vijftien jaar beschrijft Spufford de levens die ze alsnog hebben geleid, tot 2009 aan toe. (Voor de goede orde: hij heeft zijn hoofdrolspelers verzonnen, ze horen niet bij de werkelijke slachtoffers.)

Het meest opvallende aan Eeuwig licht is dat dit uitgangspunt tot een goed boek heeft geleid. Vijf personages, vijf levens, dat vraagt al heel wat van je aandacht als lezer, en hoe kun je al die levens leren kennen als ze dan ook nog eens maar één keer in de vijftien jaar even oplichten?

Spufford speelt het klaar. Niet door zijn personages de wereldgeschiedenis te laten veranderen; daarvoor heeft hij ze niet aan de bominslag laten ontkomen. Hij schenkt ze gewone levens, met grote en met kleine drama’s, die subtiel duidelijk maken dat geen enkel leven gewoon is; als Eeuwig licht een feelgood-boek is, dan feelgood voor mensen die zich verzoend hebben met het menselijk tekort.

Hiaten van vijftien jaar
De echte kracht van de roman is Spuffords stijl, de manier waarop hij die levens beschrijft, en ook het decor, dat voornamelijk uit Zuid-Londense straten bestaat. Hij doet dat uiterst zorgvuldig, hij neemt de tijd voor zijn personages, alsof hij weet: ik zie ze pas weer over vijftien jaar, ik moet ze nu alle aandacht geven die ze verdienen. Ben, de busconducteur die aan angstaanvallen lijdt, de veelbelovende zangeres Jo die zich moet verzoenen met een bestaan als muzieklerares, Vern die als projectontwikkelaar een paar keer failliet gaat, Val die in ultrarechtse kringen belandt, Alec die een goede baan als zetter heeft maar op straat komt te staan als de computers hun intrede doen – ondanks de hiaten van vijftien jaar zijn het uitgewerkte personages geworden, wier levens ook nog eens een beeld schetsen van de Engelse maatschappij. Dat laatste doet Spufford niet al te geforceerd, zetstukken worden zijn personages nooit.

Spufford schenkt verzonnen mensen een verzonnen leven – dat is wat schrijvers nu eenmaal doen. Toch wordt er tegelijkertijd wel degelijk iets over het échte leven gezegd.

Rampspoed, grote gebaren, verrassende ontwikkelingen – de auteur gaat ze niet uit de weg maar brengt ze onder in de levens die hij beschrijft. Alle momenten, hoe spectaculair ook, worden onderdeel van een stroom die ondanks alles gestaag verder stroomt, zelfs als er bootjes omslaan. Die benadering, en de toon die daaruit volgt, geeft de roman iets elegisch, bijna iets religieus – niet voor niets is Spufford de god die de dood van zijn personages ongedaan maakt.

Onder het lezen van Eeuwig licht rijst gaandeweg wel de vraag of die god nog iets gaat doen met het gegeven dat hij vijf omgekomen kinderen een leven heeft gegund dat ze niet hebben geleid. Deze roman zet je aan het denken over hoe dat nu ook weer werkt met fictie en personages. Spufford schenkt verzonnen mensen een verzonnen leven – dat is wat schrijvers nu eenmaal doen. Maar dat deze vijf personages ook binnen het kader van de roman nooit hebben bestaan is toch iets anders; dat zorgt voor een verdubbeling van fictie. Daarmee wordt het elegische, melancholische gehalte van het boek alleen maar groter, en wordt er tegelijkertijd wel degelijk iets over het échte leven gezegd. Tegen het einde van het boek verwacht je een extra laag waarin die levens die wel en niet zijn geleefd samenkomen, een magisch-realistische laag desnoods, een grote finale waarin de illusie die de auteur heeft geschapen weer wordt opgeheven of bekrachtigd. Maar Spufford kiest als sluitstuk iets anders: hij vat het samen in één zinnetje, dat zo subtiel is dat je er bijna overheen leest.

08-07-2022 Rob van Essen