Psychotherapie: woorden leren geven aan de pijn

Therapie Psychotherapie blijft een delicate aangelegenheid, die in het beste geval levensveranderend kan zijn. Twee boeken bieden een blik achter de schermen.

‘Een hele generatie met professionele hulp, dat mogen we niet laten gebeuren.’ Met die woorden begon staatssecretaris voor jeugdzorg Maarten van Ooijen (CU) onlangs zijn campagne die ouders ervan moet weerhouden hun kinderen naar een psycholoog te sturen. Veel mensen, ook volwassenen, zoeken tegenwoordig psychische ondersteuning. Het Trimbos-instituut meldde dat in 2022 in Nederland 3,3 miljoen mensen zijn met een psychische stoornis.

Het wrange is dat het ontmoedigen van mensen om hulp te zoeken onvermijdelijk diegenen zal schaden voor wie de hulp het meest nodig is. Er ontstaat een beeld van een nutteloze en verkwistende sector, wat weer koren op de molen zal zijn voor de onafwendbare stroom rechtse kabinetten van de toekomst. Toch schuilt er waarheid in: de drempel om in therapie te gaan is lager dan ooit tevoren. Er rust minder een stigma op psychische zorg. In sommige kringen is zeggen dat je naar de therapeut gaat inmiddels net zo normaal als zeggen dat je naar de sportschool gaat, of naar de yogales.

Dominee of pastoor
Ongetwijfeld is de grote hoeveelheid therapie en therapievormen het resultaat van de psychologisering van onze cultuur. Individualisme en psychologie schuiven makkelijk in elkaar. Met de teloorgang van religie en ideologische narratieven worden onze identiteiten tegenwoordig ruwweg ontleend aan drie domeinen van betekenisgeving: de werkplek, ons gezinsleven, en onze gezondheid, zowel lichamelijk als geestelijk. Ons lijden krijgt primair betekenis binnen deze domeinen, waardoor de psycholoog een voor de hand liggende eerste stap is voor mensen met zielenpijn. Een beetje oneerbiedig zou je kunnen zeggen dat de psycholoog tegenwoordig de rol vervult van dominee of pastoor.

In het kielzog van deze ontwikkeling is er een nieuw genre literatuur in opkomst: boeken die je vertellen wat er zoal gebeurt in therapie. Het is onvermijdelijk dat psychotherapie, als een uiterst delicate privé-aangelegenheid, enige geheimzinnigheid oproept. De deur van de spreekkamer is gesloten, en het is niet meer dan natuurlijk dat mensen willen weten wat er zich afspeelt.

Raz van Houts is een jonge psycholoog. In zijn boek We zijn allemaal patiënten wijdt hij lezers in, in wat hij het ‘mysterie van therapie’ noemt. Van Houts beweegt daarmee mee met de mythologisering van therapie. Maar hij neemt je als lezer ook mee de spreekkamer in, via de achterdeur, en geeft je een inkijkje in alle protocollen, ethische dilemma’s en schaduwzijden van het werk in de geestelijke gezondheidszorg. Hij weeft op een aangename wijze zijn ervaring als hulpverlener van suïcidale patiënten door het boek, wat het belang en de zwaarte van zijn werk benadrukt. De ernstige thematiek steekt ook mooi af tegen zijn vlotte en lichte schrijfstijl.

Zo loodst Van Houts de lezer behendig door de mijnenvelden van zijn werk: correspondentie met huisartsen, de omgang met verzekeraars en het stellen van diagnoses. Ook het beroepsgeheim en de problemen rondom de schending ervan komen uitgebreid aan bod. ‘Je geheimen zijn veilig bij de psycholoog’, schrijft hij. ‘We staan aan jouw kant. Maar vermoord geen mensen.’ Na het lezen van dit boek heb je een goed beeld van wat het betekent om in ons land als therapeut te werken binnen de geestelijke gezondheidszorg. Ik zou het aan iedereen aanraden die een carrière in die sector overweegt.

In de wirwar van protocollen en papierwerk zou je bijna vergeten waar het in therapie om draait, namelijk het geven van woorden aan pijnlijke ervaringen. Voor een goede beschrijving daarvan is er Galit Atlas’ boek Emotionele erfenis. Over trauma’s en hoe die door de generaties heen ons leven in sijpelen. Atlas is een Israëlisch-Amerikaanse psychoanalytica, die zich heeft gespecialiseerd in intergenerationeel trauma. De casussen in het boek zijn zorgvuldig opgezette onderzoeken – erg leesbaar – naar hoe geheimen uit het verleden ons dagelijks leven beïnvloeden.

De opkomst van psychotherapie heeft laten zien dat we door en door historische wezens zijn. We worden gevormd door de verhalen die we over onszelf aan elkaar vertellen. Maar er is ook steeds meer bekend over hoe onuitgesproken verhalen ons óók kunnen beïnvloeden. Onvertelde verhalen vormen ons misschien nog wel het meest, denkt Atlas, en richten ook de meeste schade aan.

Traumatische en verzwegen ervaringen van onze ouders en grootouders bakenen op onmerkbare wijze af wat we mogen verlangen, denken en voelen. ‘Als kinderen ervaren we de angsten van onze ouders en erven ze. We zien de wereld zoals zij dat deden en verdedigen onszelf op soortgelijke manieren.’ Atlas laat mooi zien hoe geheimen vergif zijn voor de ziel, en nodigt haar lezers uit om zich open te stellen voor hun diepste angsten en verlangens.

Spreekkamer als vrijplaats
Wat mooi is aan de beschrijving van Atlas is dat ze laat zien hoe de spreekkamer een vrijplaats kan zijn. Een plek waar een heel bijzonder soort gesprek gevoerd kan worden, namelijk zo waarachtig mogelijk. Traumatische verhalen kunnen er worden afgeschud, ingesleten patronen tegen het licht gehouden, patiënten kunnen er ontdekken wie ze werkelijk zijn en wat ze werkelijk verlangen. Bij het lezen van Atlas’ boek wordt ook duidelijk hoeveel therapievormen er zijn die je in wezen opzadelen met een weinig adequate nieuwe beschrijving van jezelf: ze geven je een pil, of een ademhalingsoefening. Waar therapie in het beste geval over kan gaan is het opnieuw beschrijven van jezelf, door het afwerpen van de ketenen van het verleden. Maar het gros van therapieën reikt iemand slechts een nieuwe beschrijving van zichzelf aan in de vorm van een diagnose, die iemand opnieuw opsluit in een gemedicaliseerd zelfbegrip.

Therapie is, kortom, niet alleen een burgerlijk seminar over de zin van het leven. Om woorden te leren geven aan je diepste gevoelens, is geen overbodige luxe. Iedereen kan daar profijt van hebben. Therapie is een uitnodiging om jezelf en jouw verhouding tot de wereld beter te leren begrijpen. Het is, zou je kunnen zeggen, een experiment in leven.

Deze boeken geven poolshoogte van de huidige stand van zaken rondom psychotherapie. Er is een veelheid aan therapie-vormen om uit te kiezen, er zijn problemen rondom de financiering en de diagnostiek. Maar therapie is ook nog altijd een uitnodiging om in alle rust de waarheid te leren spreken. De therapeutische ruimte is daarmee een plek waar we woorden leren geven aan onze gevoelens, zowel de meest dagelijkse als de meest ondraaglijke.

16-06-2023 Arthur Eaton