Europeanen

Een magistrale roman over het eeuwige generatieconflict Generatieconflicten Toergenjevs Vaders en zonen is een magistrale roman over het eeuwige generatieconflict. Dat deze schrijver aan de bakermat van de kosmopolitische Europese cultuur staat, maakt hem extra interessant. Geen schrijver voelde zo goed de tijdgeest aan als Ivan Toergenjev. De kersverse vertaling van zijn romans door Froukje Slofstra, die de bekroonde vertaling van Karel van het Reve uit 1950 zowel in frisheid als elegantie overtreft, maakt dat opnieuw duidelijk en laat treffende gelijkenissen zien met het onstuimige heden, waarin de gevestigde neoliberale orde door de jongere generaties ter discussie wordt gesteld. De negentiende eeuw van Toergenjev (1818-1883) was tot op het bot verdeeld door vergelijkbare kwesties over een rechtvaardigere en eerlijkere samenleving. In Rusland speelde het vraagstuk van de afschaffing van de lijfeigenschap daarin een hoofdrol. In zijn Jagersverhalen (1852) schrijft Toergenjev zowel aangrijpend als genadeloos over de wreedheden die lijfeigenen van hun adellijke meesters te verduren hadden. Die verhalen maakten de toen nog vrij onbekende schrijver beroemd. Tsaar Alexander II zou er zelfs zo van onder de indruk zijn geweest dat hij in 1861 de lijfeigenschap afschafte. Verkrampte adel Toergenjevs personages zijn vaak afkomstig uit de Russische adel, een gesloten kaste die volgens hem weinig kon en voor nog minder deugde, maar wel krampachtig vasthield aan versleten tradities en, gezien de grote armoede onder het gewone volk, onacceptabele bezitsverhoudingen. In zijn debuutroman Roedin (1856) schetst Toergenjev een ontluisterend beeld van die adel door de gelijknamige hoofdpersoon neer te zetten als een vooruitstrevende, begaafde jongeman, die aan Duitse universiteiten de schimmige ideeën van de filosoof Hegel heeft leren bewonderen, maar toch niet tot daden komt. Als typische vertegenwoordiger van die adellijke generatie van de jaren veertig streeft Roedin naar een betere wereld. Maar meer dan mooie praatjes levert dat niet op. Sterker nog, als het erop aankomt om zijn hooggestemde idealen te verwezenlijken, neemt hij de benen. Zo laat Roedin op een beslissend moment de mooie Natalja in de steek, die een andere, veel fatsoenlijkere aanbidder voor hem heeft laten schieten. Het bijzondere aan Toergenjev is nu dat hij niet alleen Natalja’s ontgoocheling over Roedin, maar ook diens eigen verbazing over zijn valse gevoelens beschrijft. Op die manier zet hij Roedin neer als de verpersoonlijking van de menselijke onmacht en kun je niet anders dan medelijden met hem hebben. Het is niet zo vreemd dat in de tweede helft van de negentiende eeuw een nieuwe generatie zelfverzekerde jongeren opkwam, die zich afzette tegen de vastgeroeste opvattingen van haar ouders en naar een radicale omverwerping van de bestaande maatschappij streefde. De vaders van die jongeren – denk aan Roedin – waren in de jaren veertig vaak zelf progressief geweest, maar hadden alles bij het oude gelaten, omdat ze als het erop aankwam toch moeite hadden om hun vertrouwde wereldbeeld open te stellen voor nieuwe ideeën. Toergenjev weet de spanning tussen die twee generaties als geen ander te vangen. En juist dat verleent zijn Vaders en zonen (1862) zo’n universele en actuele betekenis. In deze tijdloze roman houdt Toergenjev je een troostende spiegel voor om te laten zien dat generatieconflicten van alle tijden zijn, maar ook dat dadendrang vaak nergens toe leidt en wezenlijke veranderingen hoogstens geleidelijk tot stand komen. Alsof hij daarmee voortdurend wil benadrukken dat de mens een conservatief wezen is, dat vooral naar liefde, geluk en geborgenheid streeft, hoewel zelfs dat hem oneindig veel moeite kost. Niet voor niets laat Toergenjev aan het einde van zijn roman Rook (1867) zijn hoofdpersoon Litvinov opmerken: ‘Alles is rook en stoom, dacht hij: alles lijkt onophoudelijk te veranderen, overal duiken nieuwe beelden op, verschijnselen wisselen elkaar snel af, maar in wezen blijft alles hetzelfde; alles haast zich voort, snelt ergens heen – en alles verdwijnt spoorloos, zonder iets te hebben bereikt.’ Beter is de zinloosheid en vluchtigheid van het bestaan niet beschreven. Kleine groep activisten In het tsaristische Rusland van die jaren werd het maatschappelijk debat gevoerd door een kleine groep schrijvers en literair critici uit Sint-Petersburg en Moskou, die elkaar in de ‘dikke tijdschriften’ bestreden. Zo namen nationalistische slavofielen het op tegen liberale bewonderaars van West-Europa, conservatieven tegen liberalen, liberalen tegen radicalen. En natuurlijk was het ook een kwestie van een oude tegen een nieuwe generatie. Hoofdpersoon in Vaders en zonen is de radicale jonge arts Jevgeni Bazarov. Met zijn studievriend Arkadi Kirsanov, die net als hij geen autoriteiten beweert te erkennen, brengt hij de zomer door op het landgoed van diens sympathieke vader Nikolaj, een van die onmachtige liberalen van de jaren veertig, die zijn lijfeigenen evenwel de vrijheid en wat land in pacht heeft gegeven. Die vader is weduwnaar, maar heeft een verhouding met een van zijn vroegere lijfeigenen, de twintig jaar jongere Fenetsjka, bij wie hij een zoontje heeft verwekt. De zachtaardige Arkadi heeft geen enkele moeite met zijn vaders nieuwe liefde. Maar zodra hij merkt dat zijn vader zich voor zijn patriarchale houding ten opzichte van het meisje schaamt, haalt hij toch zijn neus voor hem op. Als Arkadi over zijn vaders schaamte nadenkt, schrijft Toergenjev: ‘Wat valt er te verontschuldigen, dacht hij bij zichzelf, en hij werd overmand door een welwillende tederheid voor zijn goede en zachtaardige vader, vermengd met een heimelijk superioriteitsgevoel.’ Toergenjev versterkt die indruk door Nikolajs mooie kleren en laklaarsjes te beschrijven, alsof hij hem daarmee extra wil vernederen. Bazarov is niet van adel en behoort daarmee tot de nieuwe generatie radicalen die de gevestigde orde verwerpen en voor niets en niemand ontzag hebben. Als nihilist gelooft hij pas in iets als dat empirisch bewezen is. Morele, esthetische en religieuze waarden doen er niet toe. Met die houding weet hij vader Kirsanov en diens conservatieve broer Pavel voortdurend onderuit te halen door hun manier van denken hypocriet te noemen en naar de verleden tijd te bonjouren. Kil, egocentrisch, verveeld In wezen is Bazarov een oerversie van een bolsjewiek, die over lijken gaat en meent dat de oude wereld tot op de bodem moet worden afgebroken om een nieuwe mens te kunnen scheppen. Opnieuw blijkt hier Toergenjevs brille als hij Bazarov – een charmeur die iedere mooie vrouw wil versieren – hopeloos verliefd laat worden op de kille, egocentrische en verveelde Anna Odintseva, een 28-jarige adellijke weduwe. Toergenjev zet haar genadeloos neer: ‘Zoals alle vrouwen die nog nooit hebben liefgehad, verlangde ze ergens naar zonder te weten waarnaar. Eigenlijk wilde ze niets, al geloofde ze zelf dat ze alles wilde.’ Vanaf het moment van zijn verliefdheid voor haar raakt Bazarov verstoord door zijn emoties, wat indruist tegen zijn principes en vernielzucht. En daarmee laat Toergenjev de betrekkelijkheid van zijn fanatisme zien. Vaders en zonen kreeg in eigen land van alle kanten de volle laag. Zo verweten linkse critici Toergenjev dat hij partij had gekozen voor de ‘vaders’ en van Bazarov een monsterlijke karikatuur van de radicale studenten had gemaakt. Rechtse critici meenden daarentegen dat hij voor de ‘zonen’ koos omdat hij Bazarov niet veroordeelde voor zijn radicale opvattingen. Voor Toergenjev was die ontvangst van zijn boek een reden om niet meer in Rusland te willen wonen. In het kosmopolitische Baden-Baden, voegde hij zich bij zijn grote liefde, de wereldberoemde Frans-Spaanse operazangeres Pauline Viardot en haar man Louis. Rusland zou hij nog maar een enkele keer bezoeken om zijn zaken af te handelen. In het vervolg voelde hij zich meer Duitser dan Rus, ook omdat de Duitsers hem mateloos bewonderden. Een van de meest bepalende factoren voor de grote politieke, sociale en maatschappelijke veranderingen in de negentiende eeuw was de komst van de stoomtrein in 1846. Ineens kon iedereen in korte tijd van het platteland naar de stad reizen om daar zijn geluk te beproeven. Sociale mobiliteit werd gewoon, waardoor de stedelijke bourgeoisie in omvang toenam en de adel in macht, aantal en aanzien begon te overvleugelen. 60.000 piano’s Met de eerste spoorlijn in Europa - over het 330 kilometer lange traject van Parijs naar Brussel, waar je twaalf uur over deed – begint de Britse historicus Orlando Figes zijn boek Europeanen. Het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur. Aan de hand van Toergenjev, Pauline Viardot en haar echtgenoot Louis , die een vooraanstaand kunsthistoricus, geleerde, theaterdirecteur, journalist, vertaler Russisch en Spaans, republikeinse activist en uitgever was, beschrijft hij de opkomst en de professionalisering van het kosmopolitische culturele leven in het Europa van die tijd. Die aanpak komt gekunsteld over, maar ondanks de vele zijpaden die Figes inslaat – zoals het feit dat er in 1845 60.000 piano’s in Parijse huishoudens stonden en 100.000 Parijzenaars, een tiende van de bevolking, daarop speelde – werkt dat procedé toch, zoals ook het geval was in zijn cultuurgeschiedenis van Rusland Natasja’s dans. Dat komt met name doordat de drie hoofdpersonen volop aan het culturele leven deelnamen. Dat Pauline Viardot bijna veertig jaar lang de grote en min of meer geheime liefde van Toergenjev was, een driehoeksverhouding met hem en haar man Louis had en vele jaren in zowel Engeland als Duitsland en Frankrijk met hen samenwoonde, maakt deze geschiedenis extra smakelijk. Aan de hand van hun levens laat Figes onder meer zien hoe het moderne concertleven en de uitgeverswereld zich op een professionele manier ontwikkelden dankzij de opkomst van de Bildungsbürger, die cultuur in tegenstelling tot de adel als middel zagen om een hogere persoonlijkheid te ontwikkelen en haar dan ook opzogen. Positieve recensies kopen Alle vanzelfsprekendheden op cultureel gebied gingen in die jaren op de schop, door de opkomst van een nieuwe generatie. Zo werd dankzij Toergenjevs inspanningen het copyright op literaire teksten ingevoerd, waarmee piratenedities moesten worden tegengegaan. Het gevolg daarvan was dat schrijvers voor het eerst van hun werk konden leven. Verder stond Toergenjev aan de wieg van een professionele vertaalcultuur in Europa. Hij deed dat vooral uit eigenbelang, omdat de Franse en Duitse vertalingen van zijn werk in roofdrukken vaak zo slecht waren dat ze schade aan zijn literaire reputatie toebrachten. Zonder hem was het werk van Flaubert en Zola tijdens hun leven nooit in het Russisch verschenen en had West-Europa nog lang op goede vertalingen van Tolstojs Oorlog en vrede moeten wachten. Op haar beurt zorgde Pauline Viardot voor de introductie van Russische componisten in West-Europa, door hun liederen op westerse concertpodia te zingen. Toergenjev is duidelijk Figes’ favoriet. Hoe kan het ook anders met zo’n toffe peer als deze grote Rus. Als Franse critici van Gustave Flauberts L’Éducation sentimentale hebben neergesabeld, is het Toergenjev die in de Duitse pers tegen betaling positieve recensies van die roman koopt om zijn vriend te troosten. Alleen zoiets al maakt hem nog menselijker dan hij al was. Figes maakt met zijn boek duidelijk dat Toergenjev en de Viardots belangrijke ambassadeurs waren die de Engelse, Franse, Duitse en Russische culturen bijeenbrachten, waardoor die elkaar konden beïnvloeden. Het is nogal gezocht, maar je zou het wel zo kunnen zien. En het past natuurlijk perfect in de Europese gedachte, die tegenwoordig door een reeks aan interne generatieconflicten wordt belaagd. 2020-08-28 Michel Krielaars