Het mensenschip

Vertaler Harrie Lemmens somt in het nawoord van Het mensenschip een indrukwekkende (en overtuigende) lijst prozaïsten en dichters op die van invloed waren op de totstandkoming van de roman Het mensenschip van Autran Dourado (1926-2012). Maar één naam liet hij opvallend achterwege: die van Anton Tsjechov. Want het is diens canonieke toneelwet die aan de basis van de plot van deze Braziliaanse roman uit 1961 ligt: als er aan het begin van het verhaal sprake is van een pistool, dan kun je er van op aan dat er verderop mee geschoten zal worden. En zo steekt Het mensenschip van wal, met de verstandelijk gehandicapte (en zwarte) Fortunato die er vandoor gaat met de revolver van de baas van zijn moeder. Het is het startsein van een fanatieke klopjacht op Fortunato, die bij de dorpspomp al snel gereduceerd wordt tot een ‘gevaarlijke gek’.

Autran Dourado: Het mensenschip. (A barca dos homens) Vert. Harrie Lemmens. Koppernik, 300 blz. € 24,50

Dit ‘verhaal van jacht en vangst’ vindt plaats op een eiland voor de Braziliaanse kust. Een boek lang leef je in de veronderstelling dat dit eiland echt bestaat maar dat is niet waar, want dit Boa Vista heeft de schrijver uit zijn duim gezogen om beter duidelijk te kunnen maken hoe gruwelijk het is om in Minas Gerais te wonen. Dat is een niet aan water grenzende deelstaat van Brazilië, waar het overduidelijk niet pluis is.

Beginnende schrijvers kunnen flink wat opsteken van Dourado: hij beschouwde de werkelijkheid als een stuk hout en zaagde en schaafde daar dan net zo lang aan tot er een fluit ontstond waar muziek uit kwam. Ambachtsman Dourado ‘schreef met passer en liniaal’.

Vertaler Lemmens wijst vooral op oudere Portugese en Braziliaanse invloeden, maar Het mensenschip laat zich ook moeiteloos verbinden met bijvoorbeeld een film als 12 Angry Men van Sidney Lumet. Net als Lumet gebruikt Dourado zijn verhaal vooral om het ressentiment van de beoordelaars en veroordelaars aan de oppervlakte te brengen. Zoals 12 Angry Men de vraag opwierp in hoeverre de juryleden van een rechtszaak hun eigen sores op een verdachte projecteerden, zo rijst uit Dourado’s stemmenweb het beeld op van de leefomstandigheden op Boa Vista. Het mensenschip is wat dat betreft een echt zondebokverhaal, met een verdachte die al het ressentiment van een nare plek aanzuigt. Wat er ook mis is, Fortunato heeft het gedaan.

Stilistisch komt het bij Dourado allemaal tot uiting in een mengeling van repetitieve barok en de modernistische techniek van de innerlijke monoloog. De uitwerking hiervan is indrukwekkend. Soms is het wat slepend en heb je wel door dat de roman al bijna de pensioengerechtigde leeftijd heeft bereikt, maar daar staat tegenover dat Dourado je vaak volledig weet te doordringen van het verdriet van dit landsdeel. Haat, moord, verslaving, machismo, religie, het zijn grote thema’s waar hij mee werkt, maar hij weet ze te dresseren.

Het mensenschip is zo’n boek dat de vraag opwerpt wat mensen toch beweegt om te blijven hangen op verschrikkelijke plekken.

Las Dourado Hemingways The Old Man and the Sea? Las Gabriel García Márquez Het mensenschip voordat hij aan zijn Kroniek van een aangekondigde dood begon? Bestaat de werelditeratuur niet stiekem uit maar één verhaal? Ik kijk alvast uit naar de heruitgave van Dourado’s Opera der doden die binnenkort verschijnt.