Jonge man met trompet

De man voor wie muziek alles was

Dorothy Baker Jonge man met trompet uit 1938 is het ontroerende verhaal van een witte muzikant met zwarte vrienden. Voor de hedendaagse lezer is het soms wel slikken. Was een gekuiste, ‘tijdlozere’ vertaling een goed idee geweest?

Het is niet eenvoudig om een roman te schrijven waarin een kunstvorm als schilderkunst of muziek centraal staat. Of het nu gaat om creëren of passief genot, hoe beschrijf je de directe ervaring van kunst op een manier waardoor de lezer achter de woorden iets van die ervaring zelf ondervindt?

Dorothy Baker (1907-1968) probeerde het in 1938 met haar debuutroman Jonge man met trompet, waarvan onlangs de Nederlandse vertaling verscheen. De kern is het korte en tragische leven van de witte jazztrompettist Rick Martin, die in samenspel met bevriende zwarte musici tot een uitzonderlijk hoog niveau weet te komen. De roman was het debuut van Baker, die decennia later (het ook in het Nederlands vertaalde) Cassandra at the Wedding zou schrijven.

In de proloog van Jonge man met trompet wordt meteen het hele verhaal samengevat. ‘Ik ben van plan het levensverhaal van Rick Martin op papier te zetten, nu dat leven voorbij is en het met Rick gedaan is, zoals dat heet, en hij eeuwige rust heeft gevonden.’ Waarna in vierenhalve pagina’s het korte leven van Martin wordt beschreven. Dat is goed gedaan, kennis van de afloop van het verhaal geeft de roman al een tragische dimensie nog voor hij goed en wel is begonnen. Een ander interessant aspect van die proloog: niet de auteur, Dorothy Baker, is aan het woord, maar een verteller die blijkbaar als een van de weinigen aanwezig was bij de begrafenis van Martin en aangeeft dat hij of zij zich aan de feiten zal houden en van het leven van Martin geen fictief succesverhaal zal maken. In de roman duikt die proloogvertellende ‘ik’ nog een of twee keer op zonder dat we erachter komen wie het is.

Het is meteen een klein spiegelpaleisje dat Baker hier neerzet, want haar personage, dat in tegenstelling tot de in de proloog gewekte indruk wel degelijk fictief is, is geïnspireerd op kornettist Bix Beiderbecke (1903-1931). Toch is deze roman geen verhulde biografie. Baker geeft haar trompettist een soortgelijke carrière als Beiderbecke, zonder zich aan de feiten uit diens leven te storen.

Achterstandspositie
Het verhaal van iemand die zich uit een achterstandspositie opwerkt tot een ster en dan ten onder gaat – als gegeven is het niet nieuw. Maar omdat het Baker niet om het verhaal gaat (dat is immers al weggegeven) doet dat niet zo ter zake. Baker wil laten zien hoe Martin wordt gegrepen door de muziek, wat hij moet overwinnen, wat hij wint, hoe de muziek alles voor hem is – en hoe dat ten koste gaat van hemzelf en van zijn relaties. Hier en daar lukt het haar daadwerkelijk om iets van de magie van het opgaan in en het maken van muziek over te dragen, zonder dat ze daarvoor haar toevlucht moet nemen tot extreme stijlmiddelen. Ook mooi: de weergave van het eindeloze geouwehoer van musici onderling, en de terloopse nadruk op de eenzaamheid van het samenspelen. Er gaapt een gat tussen wat het publiek hoort en wat de musici doen. ‘Ze willen gewoon de teksten kunnen meezingen’, zegt pianist Jeff. ‘Niemand weet waar wij mee bezig zijn, alleen wij, de jongens die het doen.’ Dan begrijp je beter hoe hecht zo’n groepje is: ze zijn op elkaar aangewezen.

Jonge man met trompet bestaat uit vier delen, die elk een episode uit het leven van Martin behandelen, van z’n kindertijd tot de laatste dagen. Door de tijdsprongen tussen die delen is de roman wat fragmentarisch geworden, minder meeslepend dan hij had kunnen zijn, al is het einde ontroerend, mede doordat je het de hele tijd zag aankomen. Verder is Martin een wat vlakke hoofdpersoon, omdat hij alleen maar oog heeft voor muziek. De bijfiguren, zoals Smoke, Martins zwarte jeugdvriend, zijn interessanter en gelaagder. Misschien dat Baker dit ook doorhad: Amy, de vrouw van gegoede komaf met wie Martin een relatie begint, krijgt zoveel aandacht dat het de roman zelfs een beetje uit het lood trekt, alsof je opeens ongemerkt bent terechtgekomen in een roman die Jonge vrouw van jonge man met trompet heet.

In 1938 zal dit een actuele roman zijn geweest: de jazz was nog volop in ontwikkeling. Nu is het allang geen verslag meer van een wereld die zich nog aan het vormen was, en lees je het met een historische blik. Met eenzelfde blik bekijk je het taalgebruik. Het eerste deel begint zo: ‘Om te beginnen had hij zich misschien beter niet met negers kunnen inlaten.’ Zo’n beginzin zal ook in 1938 meteen zijn opgevallen; witte jongen speelt samen met zwarte muzikanten, vanzelf sprak dat nog niet. Nu valt de zin natuurlijk vooral op vanwege het woordgebruik. Achterin het boek is een noot van de vertalers opgenomen, waarin ze stellen dat de roman de kenmerken van de tijd draagt waarin het verscheen, ook als het gaat om ‘taalgebruik dat tegenwoordig als racistisch wordt veroordeeld. En hoe terecht dat laatste ook is, het zou geschiedvervalsing zijn om de woorden van verteller en personages van deze roman met terugwerkende kracht te gaan kuisen’.

Gescheiden werelden
En ze hebben gelijk, een gekuiste versie zou niet meer de roman zijn die Baker in 1938 publiceerde. Confronterend is het taalgebruik ondertussen wel, op verschillende niveaus. Als eerste heb je de musici van het witte dansorkest waarin Martin een tijdje speelt. Die slaan steil achterover wanneer ze horen dat Martin met zwarte musici heeft gespeeld. Wit en zwart zijn twee werelden die gescheiden moeten blijven. Als witte muzikant kan je je niet inlaten met muzikanten uit de andere wereld. Hoe hoog de talenten van die laatsten ook worden gewaardeerd, ze worden achteloos weggezet met het n-woord. Dan heb je de blik van Martin zelf. Hij heeft dan wel met zwarte musici gespeeld, maar ook voor hem komen die uit zo’n andere, blijkbaar minder menselijke wereld dat hij met niet-menselijke vergelijkingen komt. Zijn vriend Smoke heeft ‘een pikzwarte kop die glom als een keutel in de maneschijn’, en wanneer Martin later een begrafenis van een zwarte drummer bijwoont, heeft hij moeite de oudere vrouwelijke familieleden uit elkaar te houden: ‘Het had wel iets weg van het uit elkaar houden van schildpadden.’ En dan lijkt die blik van Martin op sommige momenten over te gaan in de blik van de verteller (en wie weet de auteur), wanneer die zich overgeeft aan observaties als: ‘En zijn natuur was al even Afrikaans: traag en relaxed’ en wanneer het gaat om de ‘primitieve waardigheid’ van de blues, of het benoemen van het verschil tussen ‘uitbundige ongeremdheid’ en (witte) mensen die gewoon spelen wat er op papier staat.

Ook al weet je dat Baker schreef vanuit een grote liefde voor jazz en jazzmusici, hier en daar is het dus wel even slikken voor de lezer uit 2021. Elk boek dat ouder is dan pakweg 25 jaar lees je deels met een historische blik, maar bij deze roman wordt die blik wel erg overheersend.

Tijdlozer
De vraag rijst dan ook of een gekuiste versie van deze roman niet ‘tijdlozer’ op ons zou overkomen, omdat we dan de historische blik wat lager kunnen zetten en ons kunnen concentreren op het verhaal, iets dat misschien ook beter aansluit bij de veronderstelde bedoelingen die de auteur had. Maar dat is een paradoxale vraag waarmee je weer in een spiegelpaleisje belandt. Hoe kan tijdloosheid het resultaat zijn van aanpassing aan tijdgeest en voortschrijdend inzicht?

Uiteindelijk berust de vraag op een misverstand, omdat ze ervan uitgaat dat alle elementen van een roman (woordgebruik, verhaal, stijl) losse elementen zijn, bouwstenen waarvan er naar believen een kan worden weggehaald, bewerkt en teruggeplaatst. Maar een roman bestaat niet uit stenen, hij is in zijn geheel één steen; met een bewerkte roman heb je een heel andere steen in handen. Natuurlijk houdt vertalen ook altijd een bepaalde mate van bewerking in, maar een goede vertaling gaat uit van die ene steen.

27-08-2021 Rob van Essen