Lege harten

Als iemand de ziel van Duitsland in haar boeken weet te vangen, dan is het Juli Zeh (Bonn, 1974). Gebruikte ze in haar vorige roman Ons soort mensen (Unterleuten, 2016) een afgelegen Oost-Duits dorp voor die ‘psychoanalyse’, haar nieuwe roman Lege harten (Leere Herzen) speelt zich af in het Duitsland van de nabije toekomst.

Het is 2025. Angela Merkel is afgetreden. De nieuwe bondskanselier heet Regula Freyer en is leider van de BBB, de Bezorgde Boze Burgers, een extreem-rechtse partij die sterk aan de AfD doet denken. Ze regeert aan de hand van efficiencypakketten en wil het federalisme, de bestuurlijke basis van de Bondsrepubliek, afschaffen. De ‘islamisering’ van de binnensteden behoort tot het verleden. Wel is onder het BBB-bewind straatgeweld een gewone zaak geworden. De ene keer slaan rechtsradicalen migranten dood, de andere keer zijn het gymnasiasten die door Noord-Afrikanen worden doodgemept.

De hoogopgeleide middenklasse van dertigers en veertigers, het equivalent van de Nederlandse GroenLinks stemmende, tweeverdienende bakfietsouders, maakt zich er niet druk over. Ze hebben zich verschanst in hun eigen comfortabele wereld, die gekenmerkt wordt door maatschappelijke onverschilligheid, egoïsme en nihilisme. Op de BBB stemmen ze niet, sterker nog, ze stemmen helemaal niet meer.

Zehs hoofdpersoon, de 36-jarige Britta Söldner, is zo’n onverschillige nihilist. Haar credo luidt: moraal is plicht voor de zwakken, de sterken kunnen doen wat ze willen. En sterk is Britta, want ze doet wat ze wil. Je zou haar een supermens kunnen noemen, die regeert over leven en dood. Dat laatste doet ze ook: via haar bedrijf de Brug, een psychotherapeutische praktijk voor zelfmoordpreventie in Braunschweig. Samen met haar compagnon Babak Hamwi, een homoseksuele vluchteling uit Irak, werft ze via internet cliënten, potentiële zelfmoordenaars, die ze test op hun vastbeslotenheid om een einde aan hun leven te maken. Zij die deze test niet halen, zijn genezen van hun suïcidale neigingen en hervatten vol nieuwe levenslust hun bestaan. Degenen die voor de test slagen, komen dankzij bemiddeling van de Brug bij terroristische organisaties terecht, die hen inzetten bij zelfmoordacties. De Brug stelt wel voorwaarden voor die bemiddeling: het aantal slachtoffers moet beperkt blijven, escalatie moet worden vermeden, er mag geen bijkomende schade ontstaan.

Het gevolg hiervan is dat buiten deze samenwerking om er nauwelijks nog aanslagen worden gepleegd. Zeh vat het zo samen: ‘Als eerste en tot nog toe enige terreurdienstverlener van de republiek heeft de Brug de branche tot bedaren gebracht en gestabiliseerd. De Brug zorgt voor de juiste dosis angstgevoelens die een samenleving nodig heeft.’ Kil en zakelijk klinkt het, zoals Zehs hele roman iets kils en zakelijks heeft, waardoor hoogstens het thrillerelement ervan wordt versterkt.

Agressieve games

Britta leeft goed van de Brug. Samen met haar echtgenoot Richard, die niets van de ware activiteiten van zijn vrouw weet, en haar dochter Vera, die thuis agressieve games speelt, woont ze in een moderne villa. Zij is de kostwinner, want het bedrijf van Richard loopt slecht.

Tot zover is het leven zelfs onder BBB-bewind niet onaangenaam. Geld verdienen, een mooi huis, lekker eten met vrienden en een glas prosecco erbij. De rest van de wereld kan de pot op. Het is ieder voor zich en God voor ons allen.

Maar op een zekere dag gaat het mis als op het station van Leipzig een zelfmoordaanslag wordt verijdeld. Britta en Babak raken in paniek. De daders, van wie er een om het leven komt, zijn voormalige cliënten van de Brug, maar hebben de test nooit gehaald en zijn dus voortijdig afgehaakt. Ze moeten dus andere opdrachtgevers hebben, want uit zichzelf kunnen ze niet hebben gehandeld.

Babak probeert nu de gegevens van beide daders te achterhalen en ontdekt geleidelijk aan dat ze voor een concurrerende organisatie werken, geleid door een andere afgehaakte cliënt van de Brug, die een fanatiek bewonderaar van voormalig bondskanselier Angela Merkel is. De leden ervan hebben een tattoo in hun hals met de woorden ‘Empty Hearts’.

En dan is er nog de geheimzinnige Guido Hatz, die wil investeren in Richards bedrijf en Britta ervan probeert te overtuigen dat ze met haar werk moet stoppen. Hatz blijkt een sleutelrol in het verhaal te spelen, die steeds duidelijker wordt.

Perfectieterreur

De dystopische roman Lege harten is als literaire thriller van begin af aan op de plot gericht. Zoals wel vaker bij Zeh wordt het verhaal daardoor strak verteld, met korte zinnen in klare taal. Maar anders dan in Ons soort mensen, dat je een literaire Heimatsroman kunt noemen, mist Lege harten psychologische diepgang en ga je niet echt met de personages mee. Dat komt in de eerste plaats door het gebruik van de directe rede, die vaak als een regieaanwijzing in een toneelstuk leest, terwijl de rol daarna nog door de personages moet worden vertolkt.

De enige die goed uit de verf komt is Britta’s cliënt Julietta – ‘Enig kind, academisch gezin. Perfectieterreur, opgelegd geluk.’ Zij wil wraak nemen op haar ouders – hardwerkende BBB-stemmers – en vooral op haar vader die haar verafgoodde. Zeh weet die haat overtuigend en krachtig neer te zetten. En juist dat mis je bij haar andere personages.

Verder kom je amper iets over Britta’s verleden van voor haar huwelijk met Richard te weten. Ja, ze heeft in Leipzig gestudeerd. Maar over haar ouders lees je niet meer dan dat ze het met Britta in haar kindertijd over de zin van het leven (‘vrijheid’, volgens haar vader) hebben gehad. Terwijl die ouders mogelijk de verklaring kunnen leveren voor Britta’s cynische karakter.

Op de laatste bladzijden van het boek word je weliswaar iets wijzer over Britta’s beweegredenen als ze haar menselijkheid enigszins lijkt terug te vinden. Maar ook dan voel je je door Zeh tekort gedaan. En dat is jammer, want Lege harten lijkt niet alleen veelzeggend over het Duitsland van de toekomst, maar ook over dat van Angela Merkel. Daar zijn tenslotte de wortels van de onverschilligheid te vinden die Zehs bakfietsouders in de klauwen heeft.