Levensvormen

Vleermuizen met brandbommen zouden een geweldige klap zijn voor de moraal

Lex ter Braak In een ‘fragmentatiebom van verhalen’, eigenlijk een essayistisch werk, neemt Ter Braak het op voor het kleine en obscure aan de hand van kunstwerken en gedachten.

De Amerikanen kregen Japan in WOII met twee atoombommen op de knieën, maar het had niet veel gescheeld of er was iets heel anders uit de vliegtuigluiken naar beneden gekomen: vleermuizen. In het diepste geheim broedden de VS jarenlang op een bizar plan om duizenden vleermuizen met brandbommen te bepakken. Eenmaal vrijgelaten boven Japan zouden die in nissen en spelonken een veilig heenkomen zoeken, waarna de bommen zouden ontploffen en er verwoestende branden zouden ontstaan. De raadselachtige toedracht ervan zou, zo veronderstelde men, ook een geweldige klap zijn voor de Japanse moraal.

Het is maar een van de vele verhalen die Lex ter Braak, beeldend kunstenaar en voormalig museumdirecteur, uitserveert in Levensvormen, het boek dat op de flap aangekondigd is als een ‘sprankelende fragmentatiebom van verhalen’. Een kwalificatie die beter op z’n plek is dan wat er in het boek staat, namelijk dat het een roman is. Nu kun je eindeloos debatteren over wat een roman is en wat die moet bevatten, maar in dit geval is het tamelijk evident dat dit eerder een essayistisch werk is. Ter Braak mag dan personages opvoeren, hun karakterdiepte en ontwikkeling is minimaal. En ze lopen ook niet echt in een verhaal rond. In Levensvormen wordt nagedacht, worden pogingen ondernomen om iets te doorgronden, vaak aan de hand van andermans teksten, kunstwerken of gedachten. Essay dus.

‘Snippers tussenland’
En dat gaat Ter Braak goed af. Thematisch is hij verwant aan een schrijver als Donald Niedekker, die het ook zoekt in en opneemt voor het kleine en het obscure en die eveneens geïnteresseerd is in tijd en tijdsdruk en in de natuur, die ‘snippers tussenland’ waar we om zeggen te geven, maar die ons om eerlijk te zijn alleen nog aanstaat als recreatiegebied. Julius Heine, de Duitse schrijver die Ter Braak opvoert als verteller, hecht erg aan de woorden waarmee we de bomen, planten en dieren aanduiden. Want wat uit de taal valt, dat bestaat voor ons niet meer. En wat niet bestaat zal niet verdedigd worden.

Heines hoogdravendheid is soms onbedoeld komisch. Het ligt er ook aan hoe nuchter je als lezer bent, maar ik had moeite om de lach eronder te houden als Heine op stoom raakt. Over pietluttigheden, zoals het verdwijnen van de Rolodex, dat ‘sieraad op het spiegelende bureaublad’ dat nu een door de digitalisering vergeten voorwerp is dat je goddank ‘nog wel bij de goede kantoorboekhandel kunt kopen’. Niks aan de hand dus eigenlijk. Het ‘heden’ is voor Heine het ‘zelfbewuste oog van de tijd’. En een boek, als in ‘het’ boek, is een ‘bezielde ruimte van uitersten, van mogelijke en onmogelijke samenkomsten als die van zee en haven tegelijk’. Ik zie zo’n citaat graag terug op de kaft van een nieuwe Ottolenghi.

Beter te pruimen is Heine als hij kalmer en redelijker blijft. En gelukkig doet hij dat meestal, want hij beschikt niet alleen over denkkracht, hij durft het ook ongemakkelijk te laten worden. Als hij schrijft over de van de natuur vervreemde mens, dat creatuur dat in de zon baadt en in grotten op zoek is naar avontuurlijke verpozing, vergetend dat het intussen besprongen, beklommen en geënterd wordt door de voor het blote oog niet zichtbare virussen en andere ellende, dan gebeurt dat heel vilein, als boontje komt om z’n loontje. Dat is Ter Braaks echte stem, vermoedelijk, eentje die het op z’n minst verdient om door de jury’s van essayprijzen te worden beoordeeld.

19-11-2021 Judith Eiselin