Liefde, als dat het is

De titel van de derde roman van Marijke Schermer (1975) suggereert iets dubbelzinnigs. Dit is een groot en definitief, maar ook onderzoekend verhaal over liefde. Liefde, als dat het is.

Op zoek naar wetmatigheden dus. Veranderende aannames waren ook al de lievelingshobby van Clara uit Schermers debuut Mensen in de zon (2013), én normen vormden de grote fascinatie van Emilia uit haar geweldige tweede roman Noodweer (2016), waarin pijnlijk duidelijk werd hoe de norm de afwijking kan overvleugelen, en fnuiken.

Toch verdwijnt die grootse, definitieve ambitie gauw uit zicht, want deze roman zoomt juist in, op levens, op mensen. Marijke Schermer is heel goed in het tonen van iets kleins waaruit een tragische waarheid spreekt. Het gezin van haar personage David ligt in puin, zijn vrouw heeft hem en hun dochters verlaten, iedereen is boos, heeft pijn, maar hij staat in de keuken – en dan schrijft Schermer bezwerend: ‘Maar de liefde, de zorg en de spaghetti zullen de pijn verbergen en doen afnemen.’

Waarna David ook nog met een kartelmesje náást de tomaat snijdt, in zijn vinger. ‘Een kort moment, vlak voor hij het mes laat vallen en de pijn tot hem doordringt, stelt hij zich voor dat hij doorsnijdt.’ Ook een mooi zinnetje – want doorsnijden doet hij natuurlijk niet. Het leven gaat door.

In die passage verkeren we in de gedachten van David, verderop worden we al evenzeer ondergedompeld in de gedachten van zijn (ex-)vrouw Terri, van hun dochters Krista en Ally, en van hun respectieve minnaars Sev en Lucas (er gebeurt veel buitenechtelijks in deze roman). Zo’n personage-estafette hanteerde Schermer min of meer in Mensen in de zon – maar deze roman is vernuftiger, en in één moeite door betekenisvoller. Ditmaal schakelt ze vaker, soms meer keren per bladzijde. De verteller lijkt onbeperkte toegang te hebben tot de gedachten van haar personages. Gek eigenlijk, maar die verteltechniek is zo soepel uitgevoerd dat je hem moeiteloos accepteert.

Zo passeren de verschillende manieren waarop iedereen bezig is met de scheiding van David en Terri, de kern van de roman. Die werpt een grote vraag op: kan een individu binnen een huwelijk vrijheid behouden? ‘Hij en zij losten op, als golven in de zee.’ De hypothese is: nee.

De liefde is literair nog niet uitbehandeld – en gelukkig maar, alleen al omdat de langdurige monogame relatie nog zo wijdverbreid is. Recent nog was er de geprezen Noorse roman Het verhaal van een huwelijk (2018) van Geir Gulliksen, een scheidingsverhaal dat huiveringwekkend nabij en oprecht voelde, en met een intrigerend vertelperspectief dat op zichzelf al interessant genoeg was om te beklijven. Er zijn sterke overeenkomsten met Schermers nieuwe roman: ook Liefde, als dat het is nestelt zich in je en doet twijfels opborrelen over heersende normen, in het bijzonder over dat ‘gebeitelde verband’, het huwelijk.

Daar slaagt ze ten eerste in doordat ze alle personages even interessant weet te maken. Bij zulk perspectivisch stuivertjewisselen wil je nog wel eens de neiging krijgen verder te bladeren naar je favoriete personages, maar dat is nu niet het geval. Dat is eigenlijk opmerkelijk, want erg bijzonder zijn ze niet. Ze hebben banen, kansen, wind mee, geen trauma’s, nauwelijks een verháál. Ze neigen naar doorsnee, naar ‘gewoon’.

David is de suffe vader die zichzelf niet ingedut vindt, Terri is de vrouw die iets wilds mist, Lucas de alfaminnaar die zij zoekt, Sev de al eerder gescheiden, illusieloze minnares, die de treurende David wat soelaas te bieden heeft, maar niet méér, Krista is de puber die net haar vertrouwen in romantiek aan den lijve voelt, Ally is zo jong dat het verlies van de gezinskaders al haar houvast wegneemt.

Bietjes

Echt, dat zijn ze wel – voor allemaal voel je wel iets, allemaal komen ze tot leven, hun waarnemingen en gevoelens doen waarachtig aan, en vooral: zo herkenbaar. De dialogen zijn scherp en waarachtig (‘Krista, eet!’ ‘Ik hou niet van bietjes.’ ‘Vroeger hield je wel van bietjes.’ ‘Vroeger hield jij ook van papa.’), de gebeurtenissen voelen logisch: de boel vliegt niet uit de band, maar wordt ook niet al te voorspelbaar.

Dat het toch niet gaat kabbelen, komt doordat de personages, in wier gevoel we dus zo moeiteloos doordringen, interessant reflecteren op het puin dat hen omringt. Hoe kon het zo lopen? Is er hoop voor het concept ‘huwelijk’? Wat Terri in een brief opschrijft over wat er gebeurt in zo’n ‘gebeitelde’ relatie, neemt een overtuigende stap verder dan de uitgekauwde clichés: ‘Je wil die ander niet langer leren kennen, je hérkent hem nu, steeds opnieuw, de energie die in je gemobiliseerd werd om te begrijpen wie die ander toch is, is tot rust gekomen, die energie richt je nu weer op de wereld, of op je werk, of op jullie kinderen. Je kijkt niet meer naar elkaar maar je kijkt samen naar buiten.’

Dat versmelten tot een groter wij, dat ideaal van romantiek – de norm van de monogame relatie overheerst. Alleen Sev, de minnares van David, heeft zich ervan losgezongen. Ze is schrijfster en degene met wie de roman begint en eindigt. Zij is de enige die nog vragen opwerpt: ‘Wat is een wetmatigheid en wat gedachteloosheid, luiheid? Hoe onontkoombaar is het? Kunnen we niet alles allemaal helemaal anders doen?’ Ze vraagt het aan David – maar weet ook wel dat hij niet dapper genoeg is om aan de norm te ontkomen. Hij is de man die niet doorsneed, de man van de bezwerende spaghetti.

Alarmbellen

Zijn wij niet allemaal mensen van de bezwerende spaghetti? Dat beeld was niet voor niets zo mooi – het was herkenbaar. De geniepige kracht van Liefde, als dat het is schuilt erin dat alle personages zo verdomd normáál zijn, zo niet-uitzonderlijk, waardoor wat zij meemaken niet voelt als hun persoonlijke pech, maar als een onontkoombaar voorland, als een verontrustende wetmatigheid.

Als dat het is. Want de alarmbellen mogen wel gaan rinkelen: heeft Marijke Schermer, die eerder over fnuikende normen en aannames schreef, nu werkelijk een roman geschreven waar een definitieve wetmatigheid uit voortvloeit? En die onderzoekende titel dan?

Ja, Schermer is dubbelzinniger – en zodoende hard op weg een van de interessantste schrijvers van Nederland te worden. Al het technische vernuft dat ze aanwendt voert je als lezer succesvol in een fuik. Schermers literatuur is zo’n belevenis omdat je alert moet blijven: er zit – net als in Noodweer – een geheim in Liefde, als dat het is, een geheim waar je zó overheen kunt lezen, dat je dus zelf moet onthullen, door je blinde vlekken onder ogen te zien, en dat volgens je aannames knap kan laten kantelen. Want of een conclusie wetmatig is, hangt misschien vooral af van degene die de analyse maakt.