Nieuwe kruisvaarders

Een haarscherpe bocht naar rechts

Religie Populistisch-rechts en streng christelijk kunnen het vaak goed met elkaar vinden, zo blijkt uit een boek van Sander Rietveld.

Afgelopen 23 februari zette de vrijheidskaravaan van Thierry Baudet (FvD) haar campagnebus neer op een parkeerplaats in Gouda, waar een groep van circa honderd aanhangers de politicus opwachtte. De manifestatie zal vermoedelijk vooral herinnerd worden als de dag dat Baudet zich keerde tegen het ‘illegitieme’ Neurenberg-tribunaal, maar in de slipstream van deze opmerking maakte hij ook nog even gehakt van de drie christelijke partijen. Iemand uit het publiek stelde hem de vraag of die het wel voldoende voor het christendom opnemen.

Over het CDA en de ChristenUnie merkte Baudet op dat die Nederland ‘gewoon weg zouden geven’ in een soort ‘sterfhuisconstructie’, waarbij ze het christelijke erfgoed ‘niet zouden verdedigen.’ De SGP leek de goedkeuring van de partijleider aanvankelijk nog enigszins te kunnen wegdragen, maar ook die partij stond uiteindelijk toch voor ‘een zeer impotent soort christendom’, met al die ‘redelijkheid’ en dat ‘de andere wang’ toekeren. ‘Dat schiet natuurlijk niet op’, besloot Baudet, ‘daar kun je natuurlijk geen kruistocht mee winnen, zeg maar.’

Zet deze citaten nu eens af tegen de manier waarop paus Franciscus zich uitlaat, door journalist Sander Rietveld aangehaald in het voorwoord van zijn boek Nieuwe Kruisvaarders. ‘Als ik vandaag luister naar enkele van de populistische leiders die we nu hebben,’ schrijft de paus, ‘moet ik denken aan de jaren dertig van de vorige eeuw, toen sommige democratieën schijnbaar van de ene op de andere dag instortten en in dictaturen veranderden. We zien het nu weer gebeuren in rally’s waar populistische leiders menigten ophitsen, hun wrok en haat tegen ingebeelde vijanden kanaliseren om de aandacht van de echte problemen af te leiden.’

Bestorming Capitool
Het raadsel waar Rietveld zich in zijn boek voor gesteld weet, is hoe het toch kan dat een godsdienst waarvan de meest prominente leidsman zich op die manier uitspreekt, tegelijkertijd zoveel zielen herbergt die zich geroepen voelen het Amerikaanse Capitool te bestormen met een kruisvaardersvlag in de hand. Of, dichterbij huis, die een kantoorpand verhuren aan Forum voor Democratie omdat ze het nodige heil van deze partij verwachten.

Zijn zoektocht naar antwoorden voert Rietveld langs de volle breedte van het hedendaagse christendom. Van Amerikaanse Pinksterchristenen die zich opwerpen als ‘POTUS Shield’ voor de Amerikaanse president tot de Russen die met hun op Russisch-orthodoxe leest geschoeide beïnvloedingscampagnes zowel populistisch rechts als orthodoxe gelovigen in het Westen financieren. Die breedte vormt zowel de kracht als de zwakte van het boek.

Als onderzoeksjournalist – hij werkt voor de tv-rubriek Zembla – is Rietveld goed in het trekken van lijnen, om zo tot een netwerkanalyse te komen. Zo ontstaat een handzame en interessante introductie in een wondere wereld vol curieuze kostgangers Gods. Maar daar waar de lijnen een concreet verband suggereren – bijvoorbeeld tussen de geldstroom van Amerikaanse conservatieve clubs richting Europa, naar het fascisme hellende Roemeense denkers en het Europese netwerk van de ChristenUnie – wordt het beeld vager.

Dat roept ook een andere vraag op: hoe groot is de groep tot radicaal rechts aangetrokken christenen werkelijk? Regelmatig stelt Rietveld deze vraag overigens zelf, om vervolgens snel te verwijzen naar de ‘miljoenen’ elders ter wereld die tot het religieus rechtse kamp te rekenen zijn en de snelle groei die deze beweging zou doormaken. Deze aantallen verdienen een betere onderbouwing. Zeker omdat niet van elke christelijke conservatief evenveel gevaar uitgaat. De wereld waarin het huwelijk tussen orthodoxe christenen en radicaal rechts de meeste kinderen gebaard zou hebben – Afrika, Azië, Latijns-Amerika – blijft in het boek helaas grotendeels buiten beeld.

Flirt
Zou het bijvoorbeeld ook zo kunnen zijn dat de gesignaleerde trend alweer op zijn retour is? Zoals we ook van de neocons van Bush en de Tea Party die daarop volgde nog maar weinig vernemen?

In Amerika wordt intussen al gesproken over de rise of the religious Left, die zich in het voetspoor van de devote katholiek Biden zou beginnen te manifesteren. En in evangelical Amerika wordt na vier jaar Trump ook veel aan soul searching gedaan. Hebben we niet tóch op het verkeerde paard gewed? Zo bezien zou je het geraas van Trumps evangelical strijders ook, zoals documentairemaker Michael Moore het ooit zei, als het geluid van een stervende dinosaurus kunnen zien.

Ook in Nederland lijkt de flirt met radicaal rechts onder christenen over zijn hoogtepunt heen. Hoewel bij vorige verkiezingen in sommige typische Biblebelt-plaatsen inderdaad een duidelijke verschuiving naar eerst de PVV – voorzichtig – en vervolgens FvD – al uitgesprokener – te zien was, liet recent onderzoek juist ook een andere trend zien. Slechts twee procent van kerkgaande christenen overweegt volgens een recent onderzoek van enkele christelijke media nog op FvD te stemmen, terwijl de VVD vijf maal zoveel christelijke kiezers trekt. Onder jongeren is het anti-populistische D66 zelfs de tweede partij, achter de ChristenUnie.

Vijand van buiten
Fraai zijn de passages waarin Rietveld de opkomst van religieus rechts in zijn eigen jeugd plaatst, in een behoudend deel van de Hervormde kerk op de Biblebelt. Als hij vertelt hoe hij als tiener met zijn ouders naar de grens met de Sovjet-Unie reed om bijbels te smokkelen, zet hij de schijnwerpers op een onderbelicht deel van de naoorlogse Nederlandse geschiedenis. Hier werd de kiem gelegd voor hetgeen we tegenwoordig overal ter wereld zien. Orthodoxe christenen die zich opwerpen als laatste dam tegen de vijand van buiten. Tegen de Russen en alles wat zich in eigen land maar links noemt.

Op de islam als vijand volgde een terugkeer naar Links als vijand. Het maakt nieuwsgierig naar wat het volgende gevaar zou kunnen zijn. Want als Rietveld iets duidelijk maakt, dan is het wel dat er in geloofsovertuigingen een berg aan politiek kapitaal verborgen zit, dat zich ook nu nog eenvoudig laat exploiteren door politici die op zoek zijn naar volgelingen. Ook als dit de zwanenzang blijkt te zijn van de opzichtige flirt van conservatieve christenen met radicaal rechts is dat een nuttige constatering.

12-03-2021 Karel Smouter