Riskante relaties

In de omgang tussen de seksen breken overzichtelijke tijden aan. Mannen wagen knipoog noch kneepje; vrouwen zeggen nooit meer nee om vervolgens naar ja over te hellen. Er wordt niet meer geloerd, gelonkt, gesjoemeld of gesjanst, en al helemaal niet clandestien gekeesd. Wat zijn we opgelucht, nu het licht der rede voorgoed heeft gezegevierd! Dit schreef een uitgever in 1782. De scabreuze inhoud van de berg brieven die hij op dat moment inleidde onder de titel Les liaisons dangereuses, was achterhaald…

Het is 236 jaar later, en hoera, er is van dit heerlijke, onverminderd actueel te noemen brievenboek een nieuwe, sprankelende vertaling verschenen. Martin de Haan, die eerder onder meer het werk van Houellebecq en Kundera vertaalde, maakt het boek onder de titel Riskante relaties levendiger en spannender dan het tevoren in het Nederlands ooit was. Dit komt vooral doordat hij er, veel meer dan Adriaan Morriën die de tot nu toe bekendste vertaling maakte, verbluffend goed in slaagt de zeven heel verschillende personages die de brieven schrijven, tot leven te wekken. Elke correspondent, van geslepen adellijke weduwe tot ijdele burggraaf, van handenwringende moeder tot oude wijze tante, krijgt bij hem een echt eigen stem.

Zo is daar de vijftienjarige Cécile, in afwachting van haar huwelijk is ze net thuis uit het klooster. Een tikje onbeholpen en grammaticaal soms niet geheel juist is haar schrijfstijl. ‘Ik snap niks van je brief’, schrijft ze aan de (geheime) ridder van haar prille hart als hij haar berispt, ‘behalve dat hij me erg verdrietig maakt. [...] Maar helaas is het sterker dan mij en dan ook nog eens voor iemand die me er helemaal niet dankbaar voor is.’

De ridder zelf, ‘chevalier Danceny’, doordesemt zijn brieven met passie: ‘God, wat innemend! Wat een stralende bekoring! [...] Als je eens wist! [...] Maar al die obstakels! En steeds weer nieuwe! Droevig, zo droevig.’ Hun beider schrijfstijl mag om te lachen zijn, potsierlijk zijn de figuren niet. Zowel het meisje als de chevalier zijn pionnen in een meedogenloos spel en de lezer, die dit weet, voelt met ze mee.

Verlustiging van het kwaad?

Het verhaal gaat over het gekonkel van een markiezin en een burggraaf: zij willen Cécile onteren om haar aanstaande echtgenoot, een ex van de markiezin, dwars te zitten. Daarnaast wedden ze erom of de burggraaf erin slaagt een deugdzame rechtersvrouw te veroveren. Als het lukt, wint hij een rendez-vous met de markiezin. Het meisje wordt intussen verliefd op een ander, een ridder, en de intriganten steunen en helpen de jonge geliefden, maar vergrijpen zich ook aan hen én werken ze tegen. Alles raakt verstrikt, alles gaat mis, alles komt uit. Uitgebracht in een eerste oplage van slechts 2.000 exemplaren werd het direct een groot succes, en een groot schandaal. Was het de bedoeling meevoelen te wekken, van de auteur Pierre Ambroise François Choderlos de Laclos? Er is weinig over hem bekend, behalve dat hij vrijmetselaar was, diende in het leger van Napoleon en de holle kogel uitvond. Les liaisons dangereuses is zijn enige roman. Was het puur bedoeld als waarschuwing tegen morele verdorvenheid, of vormt het juist, of ook, een verlustiging van het kwaad?

Volgens vertaler Martin de Haan zijn De Laclos’ beweegredenen onmogelijk te achterhalen. Maar het is juist deze ambiguïteit, betoogt hij in zijn nawoord, die het boek zo sterk en bijzonder maakt. Elk verhaalfiguur heeft een eigen waarheid, een eigen wereld. Dat maakt Riskante relaties ook nu nog spannend en lezenswaardig: de boodschap is gelaagd, meerstemmig. De Haan haakt er met zijn vertaling speels en geraffineerd bij aan. Enerzijds houdt hij het formeel en benadrukt hij het historisch karakter van de tekst (hij vertaalt bijvoorbeeld de Franse adellijke titels niet), anderzijds moderniseert hij de taal vrijelijk. De personages vousvoyeren niet altijd, en gebruiken hier en daar hedendaagse woorden.

De belangrijkste figuur is de Marquise de Merteuil. Zij is de grootste konkelaar van allemaal, en zowel de motor van als de sleutel tot de meeste intrige. Voor de tijdgenoot was zij het schokkendst – dat een vrouw tot zulke dingen in staat zou zijn! – en ook nu is ze nog kil en nietsontziend. Tegelijkertijd echter is zij de meest betrouwbare verteller, waarbij de moderne lezer bovendien enig begrip kan hebben voor haar valse gedrag (ze heeft geen talent voor ondergeschiktheid en schikt zich niet in een traditionele vrouwenrol). De Marquise vertelt in haar brieven aan de andere hoofdpersoon, de Vicomte de Valmont, het hoe en waarom van haar manipulaties. Daarbij houdt ze de teugels wel stevig in handen. Zij biedt de lezer de meeste houvast, en kreeg van Martin de Haan dan ook de helderste, meest moderne, compacte en snuggere schrijfstijl toebedeeld. Ze gebruikt woorden als ‘dumpen’ en ‘flirten’ en ‘als een dolle’.

Haar mannelijke tegenhanger, Vicomte de Valmont, evolueert gaande het boek van oud geliefde en brother in crime tot vijand. Hij neemt haar niet serieus genoeg en denkt over haar te kunnen beschikken, zoals hij dat over zoveel vrouwen doet. Deze geslepen libertijnse schurk ziet het als roeping vrouwen te veroveren en in het verderf te storten. Hij belazert iedereen, zelfs zijn lieve hoogbejaarde tante.

Heel knap is dat Valmont met al zijn slechtheid toch ook deernis wekt. Want wat een oen is deze ijdele schurk. Hij heeft het niet eens in de gaten als hij echt van iemand houdt. De Marquise wel. Ze lacht hem uit, en richt hem en zijn plots gevonden grote liefde geraffineerd ten gronde. ‘Waar ijdelheid ons al niet toe kan brengen!’ schrijft ze hem vervolgens meesmuilend. ‘Jij zou eerder duizend vrouwen opofferen dan een plagerijtje te verdragen.’