Wat scheelt eraan

Hoe te leven, in de wetenschap te zullen sterven?

Sigrid Nunez Hoe te leven in de wetenschap dat we zullen sterven? De tragiek van het menszijn zit in het onvermijdelijk falen, toont de nieuwe roman van Sigrid Nunez.

De ik-figuur in de nieuwe roman van Sigrid Nunez (1951) verblijft een paar dagen in een stad om een zieke vriendin te bezoeken. Ze heeft geen zin om de hele avond in haar Airbnb-kamertje door te brengen, dus woont ze bij de plaatselijke universiteit een lezing bij. De spreker, een schrijver, blijkt er een niet al te optimistisch toekomstbeeld op na te houden. De mensheid gaat eraan, zegt hij. En snel ook. In hoog tempo werpt hij zijn publiek alle mogelijke bedreigingen voor het voortbestaan van de mensheid in de schoot: klimaatontkenning, grieppandemieën, dodelijke infecties door ongebreidelde inzet van antibiotica, de opkomst van ultrarechtse regimes enzovoorts – ‘het moest er voor ieder intelligent buitenaards wezen uitzien alsof we in de greep van een doodswens waren’. Volgens de spreker is het al lang te laat om bij te sturen. Op de vraag hoe er met zo’n hopeloos vooruitzicht nog door te leven valt, antwoordt hij: ‘Naar ons beste vermogen van elkaar houden en elkaar vergeven. En afscheid leren nemen.’

Bij thuiskomst blijkt dat haar Airbnb-gastvrouw de lezing ook heeft bijgewoond. ‘Volgens mij’, zegt zij, ‘heeft niemand het recht om tegen mensen te zeggen dat er geen hoop meer is.’ De ik beaamt dat. En zo heeft Nunez, met vaste hand en in de haar kenmerkende no-nonsense-stijl, de abstracte Vraag der Vragen al binnen enkele pagina’s concreet gemaakt: hoe te leven, in de wetenschap te zullen sterven?

Nog een tandje acuter wordt die vraag als blijkt dat de vriendin die ze bezoekt ongeneeslijk ziek is. Via een waaier aan verwijzingen (naar onder meer William Faulkner, Walter Benjamin en Franz Kafka, maar ook het liedje ‘My Favorite Things’ en Grumpy Cat komen langs) roept Nunez de vraag op of het, in zo’n situatie, draaglijker is om (a) de kop in het zand te steken, (b) tegen beter weten in te blijven hopen op een wonder, of (c) de harde waarheid te aanvaarden. Welke instelling biedt meer troost? De vriendin blijkt een moedige, nuchtere, intelligente vrouw met een indrukwekkend gevoel voor humor. Ze vertelt hoe vrienden en kennissen haar steeds maar aanmoedigen zich sterk te houden (‘Fake it till you make it, zegt mijn vriendin, en ze lacht zichzelf buiten adem’), maar zelf is ze vastberaden op weg naar acceptatie – ze wil zo bewust mogelijk afscheid nemen van het leven. Voor de laatste etappe heeft ze een vakantiehuisje geboekt en ze vraagt de verteller om haar gezelschap te houden.

Verraad
De aardse, vrouwelijke spreekstem, de behendige, meanderende compositie, de ambitieuze thematiek, de prettige, milde, speelse toon – in al die dingen doet Wat scheelt eraan sterk denken aan Nunez’ vorige roman De vriend, waarmee ze (terecht) de National Book Award won. Maar waar de anekdotes over de Deense dog De vriend een vanzelfsprekend en emotioneel fundament gaven, blijft het verhaal over de ernstig zieke vriendin in Wat scheelt eraan een beetje ‘bedacht’ aanvoelen; ze lijkt, oneerbiedig gezegd, meer een slim gekozen kapstok om metafysische vragen aan op te hangen, dan het kloppende hart van de vertelling.

De ik-figuur blijkt precies hiermee te worstelen: ze krijgt de vriendin niet goed op papier. Ze had hun dagen samen, in het vakantiehuis, in een dagboek willen optekenen, maar dat mislukte. Ze had gehuiverd om dichter naar haar vriendin toe te schrijven, legt ze uit, uit angst de ervaring te bezoedelen. Alles wat ze opschreef voelde als verraad. ‘Ik bedoel niet van de privacy van mijn vriendin, maar van de ervaring zelf. Hoe ik ook mijn best deed, de taal was nooit goed genoeg.’ Laten zaken die er werkelijk toe doen zich überhaupt bevredigend in taal omzetten, vraagt ze zich af, laten die zich ooit onaangetast communiceren? Zat hem daarin niet precies de tragiek van het menszijn, in de onmededeelbaarheid van onze diepste ervaringen, in de fundamentele eenzaamheid ervan? In de Toren van Babel, fantaseert ze, heeft God wellicht niet alleen ieder volk een eigen taal gegeven, maar ieder afzonderlijk mens.

En zo schuift Nunez het tekortschieten zelf steeds iets verder naar voren, tot het het hoofdonderwerp is geworden. Het tekortschieten van taal, van intieme relaties van het lichaam, van het leven – als het op doorleven aankomt, zijn we immers allemaal gedoemd op een dag te falen. Door te spreken over het onvermogen van dit ik-personage om het verhaal van een afscheid in taal vast te leggen, reflecteert Sigrid Nunez zijdelings op de ultieme, onbevattelijke en onzegbare faalervaring die ieder van ons op een dag te wachten staat.

04-12-2020 Shira Keller