Stop eens met al dat veroveren

Cultuurkritiek Technologie en economische efficiency dreigen de ‘gewone menselijkheid’ te overvleugelen, waarschuwt filosoof Peter Abspoel in zijn nieuwe boek.

De menselijkheid staat ‘op de tocht’ door de dominantie van economisch handelen en technologisch denken. Dat is de onheilspellende boodschap van filosoof en antropoloog Peter Abspoel in zijn boek Wat zijn we aan het doen?

Uitbuiting van mens en natuur, het idee dat alles te meten en te weten is, de verwoesting van gemeenschappen en de uitholling van tradities, dat alles draagt er volgens Abspoel aan bij dat het ‘normaal-menselijke’ leven onder druk staat.

Dat zijn grote woorden en lastig te definiëren begrippen, zoals de schrijver zelf ook wel toegeeft. Abspoel gebruikt gelukkig ook concrete voorbeelden. Hij schrijft over een gigantische telescoop die in China werd gebouwd, om signalen uit de ruimte op te vangen. Negenduizend mensen werden voor de bouw ervan verdreven uit hun woningen, omdat ze de werking van de telescoop zouden kunnen verstoren. Er werd voorrang verleend aan de techniek, die de kennis over het heelal zou vergroten. Daarmee zou ook de macht van de mens groeien. Maar dus wel ten koste van het gewone bestaan van die bewoners.

Competitie en wedijver
Zo belicht Abspoel meer schaduwkanten van de modernisering. Hij gelooft niet dat er een opgaande lijn is waar te nemen vanaf de Verlichting tot aan het heden. Voor de expansie van het koloniale en kapitalistische Westen wordt al eeuwen een zware prijs betaald. Hij wijst op het lot van de oorspronkelijke bewoners van de eilanden waar Christoffel Columbus voet aan de grond zette, die tot slaaf werden gemaakt en massaal bezweken aan geïmporteerde ziektes. Ook schrijft hij over de ellende van de uitgebuite bewoners van de hedendaagse sloppenwijken in het Zuiden en de eenzaamheid van de individualistische bewoners van de westerse metropolen.

De wereldwijde cultuur is steeds meer gebaseerd op competitie en wedijver. Zelfs een auto wordt verkocht met teksten als ‘Verover nieuwe werelden’ en ‘Ga verder waar anderen stoppen’. Een origineel punt is dat Abspoel de oorsprong van deze fascinatie met winnen en veroveren ver in het verleden zoekt, bij het strijdersethos van de Germaanse edelen. Niet (uitsluitend) het neoliberalisme zet mensen ertoe aan altijd de beste, sterkste en rijkste te willen zijn, maar een veel ouder fenomeen.

Tegenover deze dehumaniserende krachten stelt Abspoel de ‘normale menselijkheid’. Die is te vinden in alledaagse activiteiten waar mensen plezier en betekenis aan ontlenen: samen eten, voor elkaar zorgen, muziek maken, spelen, etc.

Een ander element daarvan vormen tradities, waarbij hij onder meer put uit zijn ervaringen in Kameroen en India. Ook toont hij waardering voor het geloof in algemene zin. Want de wetenschap kan ons niet vertellen wat goed of slecht is.

Abspoel noemt in zijn essays geen bronnen en schrijft nogal associatief. Deels lijken zijn opvattingen op die van techfilosoof Hans Schnitzler en de Duitse econoom Maja Göpel, die eveneens moderne fenomen als digitalisering kritisch onder de loep nemen. Abspoels benadering onderscheidt zich door zijn waardering voor die gewone menselijke bezigheden waar minder plek voor dreigt te komen. Dat klinkt sympathiek en is op een prettige manier relativerend tegenover al die stemmen die beweren dat techniek alles, inclusief de mens zelf, verbetert.

Hij poogt een grens te stellen aan de veroveringsdrift van de economie en technologie en er zijn tal van aanwijzingen dat dit hard nodig is. Maar hoe wil hij dat bereiken? Zijn beroep op tradities is te nostalgisch en de menselijkheid die hij wil beschermen, blijft te vaag omlijnd om een echt krachtig alternatief te vormen.

Wie concrete oplossingen verwacht, staat na lezing dan ook met lege handen: het laatste essay eindigt met de onbeantwoorde vraag hoe we nog meer ellende kunnen vermijden. Dat is toch wat onbevredigend.

25-02-2022 Addie Schulte